Erfgoedvrijwilligers
Noodzakelijk voor de sector, maar nog slecht in beeld
Tekst: Bianca Koomen Foto: Nationale Beeldbank
Sinds 2005 – toen de lidstaten van de Raad van Europa het Europese Verdrag van Faro afsloten – heeft de vermaatschappelijking van de erfgoedsector een vlucht genomen. Door de vermaatschappelijking, wordt erfgoed meer en meer onderdeel van en voor de maatschappij. De maatschappelijke en verbindende waarde van cultureel erfgoed is sindsdien geborgd, waarbij er met name aandacht is voor de betekenissen, gebruiken en verhalen van de erfgoedobjecten en -plekken. Daarnaast benadrukt het Verdrag het belang van deelname aan erfgoed door de samenleving, waarbij het een democratisch beginsel is dat iedereen toegang moet hebben tot erfgoed en er vrij in staat om daar zelf betekenis aan te geven.
Bianca Koomen MSc Adviseur-onderzoeker Het PON & Telos
Bianca behaalde in 2019 haar master Sociologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en is sinds juli van dat jaar adviseur-onderzoeker bij Het PON & Telos. Ze werkt aan een veelheid van thema’s, waaronder cultuur, de inclusieve energietransitie en brede welvaart.
Ook de Nederlandse overheid geeft uitvoering aan het Europese Verdrag. Daarmee krijgen erfgoed, erfgoedgemeenschappen en de erfgoedvrijwilligers een prominentere plek in landelijk en lokaal erfgoedbeleid.
Weinig zicht op erfgoedvrijwilligers
Tegelijkertijd blijkt dat er op deze laatste categorie – de erfgoedvrijwilligers – weinig zicht is; gedegen onderzoek naar erfgoedvrijwilligers in Nederland ontbreekt. Erfgoedhuis Zuid-Holland voelde sterk de urgentie om hier meer zicht op te krijgen en de versnipperde en incomplete data over de erfgoedvrijwilligers beter in beeld te brengen. In samenwerking met Pyrrhula Research Consultants en in opdracht van Erfgoedhuis Zuid-Holland, heeft Het PON & Telos hier een pionierend onderzoek naar verricht. Hoeveel erfgoedvrijwilligers werken er in deze provincie de sector? Wie zijn zij? En waarom zijn vrijwilligers zo belangrijk voor de erfgoedinstellingen?
Doel van het onderzoek was om de erfvrijwilligers beter in beeld te krijgen, en tegelijkertijd om als Provincie Zuid-Holland het goede voorbeeld te geven voor de andere provincies. Informatie over aantallen, motivaties en belevingen van erfgoedvrijwilligers maakt het mogelijk om gerichte (beleids)acties te formuleren om hen in het land (beter) te ondersteunen.
Wat verstaan we onder erfgoed(vrijwilliger)?
Voordat we dieper ingaan op de aantallen, motivaties en belevingen van de erfgoedvrijwilligers, pluizen we eerst uit wat de begrippen erfgoeden erfgoedvrijwilliger precies omvatten. In een eerdere fase heeft Erfgoedhuis Zuid-Holland samen met verschillende experts een omschrijving van erfgoed en erfgoedvrijwilligers gedefinieerd (zie kader). We vroegen erfgoedinstellingen zichzelf in te delen naar deze deelgebieden. Daaruit bleek dat zij zich identificeren met meerdere deelgebieden, functies, rollen en thema’s en dat ze geen eenduidig profiel kennen.
Om meer zicht te krijgen op deze verschillende profielen, definiëren we drie niveaus van de erfgoeddeelgebieden:
- het soort erfgoed
- het soort organisatie
- het thema van het erfgoed.
Deze niveaus zijn niet volgordelijk en uitsluitend. Een erfgoedinstelling kan bijvoorbeeld aan meerdere thema’s gelieerd zijn. De afbeelding hieronder laat de verschillende deelgebieden zien.
Definities erfgoed en erfgoedvrijwilliger
Wat is erfgoed?
Uit het verleden geërfde materiële (roerend en onroerend) en immateriële bronnen, in de loop van de tijd tot stand gebracht door de mens of ontstaan uit de wisselwerking tussen mens en omgeving, die mensen, onafhankelijk van het bezit ervan, identificeren als een weerspiegeling en uitdrukking van zich voortdurend ontwikkelende waarden, overtuigingen, kennis en tradities, en die aan hen en toekomstige generaties een referentiekader bieden en deze willen overdragen.
Wie is een erfgoedvrijwilliger?
Een erfgoedvrijwilliger is iemand die zich in gestructureerde vorm en op structurele of tijdelijke basis, uit eigen motivatie en met beperkte financiële tegenprestatie, voor een organisatie of initiatief inzet ten behoeve van het beheren, behouden en beleefbaar maken van erfgoed voor een algemeen publiek.
Bron: Erfgoedhuis Zuid-Holland (2022). Notitie definitiefase term ‘erfgoedvrijwilliger’.
Veelheid aan vrijwilligers betrokken bij de erfgoeddomeinen
Erfgoedorganisaties en -vrijwilligers houden zich bezig met diverse thema’s en activiteiten. Per erfgoedniveau hebben we een inschatting gemaakt van het betrokken aantal vrijwilligers en het aantal uren dat zij werkzaam zijn. We baseren onze informatie op een inventarisatieronde onder erfgoedkoepelorganisaties, waarbij we hen hebben gevraagd naar de hoeveelheden aangesloten erfgoedinstellingen en hoeveel vrijwilligers daar werkzaam zijn. Deze informatie verbinden we met de resultaten uit een vragenlijstonderzoek onder ruim 200 erfgoedinstellingen in Zuid-Holland. Erfgoedhuis Zuid-Holland heeft een overzichtelijk infographic opgesteld, waarin onder meer de aantallen erfgoedvrijwilliger per soort erfgoed te vinden zijn.
Weinig divers en inclusief vrijwilligersbestand
De groep erfgoedvrijwilligers is over het algemeen weinig divers; vrijwilligers zijn voornamelijk van oudere leeftijd, vaak man en van Nederlandse afkomst. We hebben ruim 200 erfgoedinstellingen gevraagd naar hun vrijwilligersbestand. Daaruit blijkt dat bijna twee derde van het vrijwilligersbestand bestaat uit vrijwilligers van 65 jaar of ouder. Dit komt ook uit landelijk onderzoek naar voren, net als het feit dat er voornamelijk mannen actief zijn als erfgoedvrijwilliger1. Slechts bij 15% van de bevraagde erfgoedinstellingen zijn vrouwen oververtegenwoordigd in het vrijwilligersbestand.
Qua vertegenwoordiging van opleidingsniveaus zien we een wat diverser beeld. De erfgoedvrijwilligers zijn zowel theoretisch als praktisch geschoold. Tot slot geven bijna alle instellingen aan dat de vrijwilligers betrokken bij hun organisatie van Nederlandse afkomst zijn.
(Financiële) noodzaak voor erfgoedinstellingen, intrinsieke motivatie vanuit de erfgoedvrijwilligers
We kunnen wel stellen dat erfgoedvrijwilligers van cruciaal belang zijn voor de openstelling en voortzetting van het erfgoed. Vaak worden vrijwilligers ingezet vanuit financiële noodzaak; er is simpelweg onvoldoende geld om bepaalde taken door betaalde krachten uit te laten voeren. Erfgoedinstellingen worden daarmee afhankelijk van de inzet van vrijwilligers. Daarnaast heeft een meerderheid van de erfgoedinstellingen ook behoefte aan de inzet van bepaalde competenties of capaciteiten die vrijwilligers bezitten. Ruim vier op de tien geven aan dat zij het als de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de organisatie zien om met erfgoedvrijwilligers te werken.
De vrijwilligers zelf zetten zich voornamelijk in vanuit de motivatie om erfgoed door te geven aan volgende generaties en om historische verhalen over te brengen. Zij verrichten vaak structurele taken binnen de erfgoedinstelling, en waar nodig voeren ze taken uit waar betaalde medewerkers niet aan toekomen. Hierbij valt te denken aan activiteiten op het gebied van educatie, het archiveren en registreren van erfgoed, het helpen bij open dagen, en het ontvangen of rondleiden van bezoekers.
Forse impact van de coronacrisis, maar nog geen leegloop qua vrijwilligersaantallen
Bijna twee derde van de ruim 200 bevraagde erfgoedorganisaties geeft aan dat de impact van de coronacrisis op hun instelling tot nu toe (zeer) groot is. Zo moesten mensen thuis werken of was er überhaupt geen werk beschikbaar. Ook gingen instellingen (en vrijwilligers) op zoek naar andere activiteiten om te doen of werden activiteiten afgelast of verplaatst.
We vroegen hen wat de ontwikkelingen van het vrijwilligersbestand zijn sinds het uitbreken van de coronacrisis. Driekwart van hen geeft aan dat zij een stabiel vrijwilligersbestand hebben sinds het uitbreken van de crisis; 14 procent ziet ook na het uitbreken een daling van het aantal vrijwilligers. Overigens hebben we geen zicht op hoe het huidige vrijwilligersbestand zich verhoudt tot het bestand vóór de crisis.
Hoe nu verder?
Het onderzoek in Zuid-Holland was pionierend van aard: er was informatie beschikbaar, maar dit was versnipperd, lastig te verzamelen en complex te vergelijken. Het was het eerste onderzoek in lange tijd om op grondige en structurele manier zicht te krijgen op het aantal erfgoedvrijwilligers in de provincie. Het is een belangrijk startpunt geweest om het bestand aan erfgoedvrijwilligers van de provincie Zuid-Holland in beeld te krijgen.
Hoe moet het nu verder, om binnen de provincie de kwaliteit nog meer te versterken en om de olievlek naar elders in het land te verspreiden? We kwamen hiervoor tot zeven aanbevelingen.
7 aanbevelingen
- Verbeter de dataverzamelingsstructuren binnen de koepelorganisaties. Veel van de benaderde erfgoed-koepelorganisaties gaven aan dat zij geen zicht hebben op hun aangesloten ledenbestand, laat staan op de vrijwilligers die daar werkzaam zijn. Een betere dataorganisatie bij de koepelorganisaties helpt bij het in beeld brengen van de sector.
- Versterk de professionaliteit van koepelorganisaties, samenwerkingsverbanden en samenwerkende platforms. Zorg er gezamenlijk, eventueel landelijk aangestuurd, voor dat de aangesloten organisaties bij koepels beter in zicht komen.
- Ontwikkel samen een database voor de erfgoedsector. Hiervoor kunnen erfgoedinstellingen data aanleveren over hun bedrijfsvoering, in ruil voor informatie uit de sector. Dit kan helpen bij het benchmarken van de eigen organisatie. Bovendien biedt het zicht op de erfgoedsector in zijn geheel.
- Blijf de definitievorming van erfgoed en erfgoedvrijwilliger als een iteratief proces zien. Deze begrippen kunnen op basis van nieuwe inzichten veranderen. Door de begripsvorming als doorlopend proces te zien, blijf je aangesloten bij de praktijk.
- Probeer de overlap tussen soorten erfgoed in beeld te brengen. We zagen dat erfgoedinstellingen zich vaak identificeren met meerdere deelgebieden. Door overlap in kaart te brengen, ontstaat er beter zicht op het totaal aantal vrijwilligers en per soort erfgoed, type organisatie en het thema van erfgoed.
- Breid het onderzoek uit naar andere provincies. Zo komt er meer zicht op de erfgoedvrijwilligers en ontstaat er een (meer) landelijk dekkend beeld.
- Verdiep het onderzoek kwalitatief. Naast data, is ook het verhaal áchter deze data relevant. Door in gesprek te gaan met erfgoedinstellingen of de erfgoedvrijwilligers zelf, komt er meer zicht op het belang hiervan: wat zijn waarden, normen en motivaties? Dit verbetert het beeld van de erfgoedvrijwilligers en de mogelijkheden om hen en de erfgoedorganisaties te ondersteunen met bijvoorbeeld gerichte (beleids)acties.
Interview
Om meer zich te krijgen op het verhaal áchter de vele data die we verzameld hebben, spraken we met een bestuurslid van de Historische Kring uit Bodegraven. Wat is volgens hem de waarde van vrijwilligers?
Kun je wat vertellen over de Historische Kring Bodegraven?
“Sinds 2004 zorgt de historische kring in Bodegraven ervoor dat de historie van het dorp niet verloren gaat, maar wordt doorgegeven aan huidige en volgende generaties. De kennis van de Bodegraafse historie blijft zo behouden en bewaard. Dit doet de kring via verschillende activiteiten. Bijvoorbeeld door het beheren van grote fotocollecties (zo’n 20.000 foto’s) en, in samenwerking met het archief in Woerden, het archiveren van documenten.”
Wie zijn er betrokken en welke activiteiten vinden er plaats?
“Het actieve bestuur van de kring bestaat uit zeven personen. Daaromheen is er sprake van een vaste groep van vijf tot tien mensen die meer sporadisch bij de historische kring betrokken zijn. Iedereen binnen de kring werkt op vrijwillige basis. De meeste activiteiten worden door het bestuur opgepakt, zoals het wekelijks bijwerken van het archief en de open bijeenkomsten voor bezoekers. Ook wordt eens per maand een fotosessie gehouden, over verschillende plaatselijke onderwerpen zoals een buurt of een vereniging. Daarnaast brengen we twee keer per jaar een gidsje uit, Boreftse Berichten, over plaatselijke personen, gebeurtenissen en gebouwen. Het grootste deel van deze werkzaamheden wordt door het vrijwillige bestuur opgepakt. Meer sporadisch sluit het omringende clubje vrijwilligers aan, bijvoorbeeld om te helpen bij een maandelijkse foto-expositie of de redactiewerkzaamheden van het gidsje. Het gidsje wordt ook door de vrijwilligers rondgebracht aan de zevenhonderd donateurs van de kring, waarvan honderd van buiten de gemeente.”
“Alles binnen onze historische kring gebeurt op vrijwillige basis”.
Wat is de waarde van de vrijwilligers?
“Zonder vrijwilligers bestaat onze kring niet. We hebben eigenlijk geen noodzaak om mensen te betalen, alleen de onkosten worden vergoed. Wel zitten we sinds dit jaar gezamenlijk met drie andere stichtingen in de accommodatie Het Groene HartHuys. We hebben deze accommodatie zelf gerenoveerd en opgeknapt. Dit is met sponsoring gedaan, maar de werkzaamheden hebben we voornamelijk met de drie stichtingen zelf gedaan. Nu zijn we in dit mooie, oude kaaspakkhuis met drie stichtingen gevestigd.”
Waarom doe je zelf vrijwilligerswerk?
“Onze stichting is ontstaan nadat er in ons dorp veel gebouwen met een historische waarde gesloopt werden. De waarde daarvan ging daardoor verloren. Met een aantal dorpsgenoten vonden we toen dat het noodzakelijk was om hier structureel aandacht aan te blijven besteden: aan de waarde en het verhaal van deze gebouwen. Het verdwijnen van historische gegevens in Bodegraven moesten we voorkomen.”
Wat zijn uitdagingen rondom het werken met vrijwilligers?
“Het blijft voor onze kring de kunst om mensen er bij te blijven betrekken en hen een doel omhanden te geven om voor de stichting te doen. Onze vrijwilligers zijn over het algemeen van hogere leeftijd, en misschien zouden we zelf ook nog wat meer initiatief kunnen nemen om vrijwilligers aan ons te binden. Hier zouden we wel ondersteuning bij kunnen gebruiken, bijvoorbeeld hoe je dan mensen aan je bindt.”
Wat was de impact van de coronacrisis?
“Onze eigen werkzaamheden hebben we redelijk kunnen doorzetten, alleen de foto-avonden niet. Maar in deze periode hebben we ons clubhuis kunnen renoveren, we zijn met elkaar dus wel degelijk actief geweest op andere manieren. Het stond al op de planning, maar mede doordat de normale gang van zaken redelijk stil lag hadden we ruimte om ons clubhuis te maken tot de mooie plek dat het nu is.”
“We zien niet direct een verschil met hoeveel mensen er nu bij onze stichting betrokken zijn in vergelijking met voordat de crisis uitbrak. Eigenlijk is het zelfs eerder zo dat we momenteel beter bereikt worden, doordat we dankzij onze nieuwe accommodatie beter zichtbaar zijn in het hart van Bodegraven. Dat is echt een voordeel, dat mensen zomaar binnen komen lopen om iets te brengen of te vragen. De bereikbaarheid en zichtbaarheid is verbeterd. De nieuwe locatie helpt ons dus echt als het gaat om de verbinding in en met ons dorp.”
