Een levend landelijk gebied: vóór en dóór bewoners
door Jolanda Luijten & Katja Nagelkerke
Het landelijk gebied is geen leeg vel, maar een geleefd landschap. De vele ambities en opgaven rondom natuurherstel, mobiliteit, wonen, vergrijzing en landbouw, hebben directe impact op de levens van boeren, bewoners en buitenlui. Dat bleek ook in het dorp Chaam, waar de gemoederen opliepen rondom de overlast van een provinciale weg. Door brede welvaart centraal te stellen en álle inwoners te betrekken bij de toekomst van hun dorp, werd confrontatie verruild voor consensus. Belangrijke les voor de huidige, gebiedsgerichte aanpak: verbreed de blik en betrek bewoners!
Het landelijk gebied is geen leeg vel, maar een geleefd landschap. De vele ambities en opgaven rondom natuurherstel, mobiliteit, wonen, vergrijzing en landbouw, hebben directe impact op de levens van boeren, bewoners en buitenlui. Dat bleek ook in het dorp Chaam, waar de gemoederen opliepen rondom de overlast van een provinciale weg. Door brede welvaart centraal te stellen en álle inwoners te betrekken bij de toekomst van hun dorp, werd confrontatie verruild voor consensus. Belangrijke les voor de huidige, gebiedsgerichte aanpak: verbreed de blik en betrek bewoners!
Hoewel de actuele discussie over stikstof, natuur en landbouw anders doet vermoeden, is verandering en vernieuwing van het landelijk gebied niet iets nieuws. Het is aan de orde van de dag. Er wordt permanent ‘gesleuteld’ aan dorpen en boerenland; soms ingrijpend en grootschalig, soms kleinschalig en in geleidelijke stapjes. Verandering op zichzelf is niet de kwestie, maar wel hoe je daarin ook boeren, burgers en buitenlui meeneemt. Hoe zorg je voor betrokkenheid van alle bewoners, en voor breed gedragen besluiten over de toekomst van het landelijk gebied? Deze vragen stonden centraal in een verkenning die Het PON & Telos – samen met adviesbureau Pouderoyen Tonnaer – heeft uitgevoerd in opdracht van provincie Noord-Brabant en de gemeente Alphen-Chaam.
Controverse in Chaam
De aanleiding voor onze verkenning vormde een controverse over de provinciale weg N639, die de verbinding vormt tussen Breda en Turnhout, en dwars door het dorp Chaam loopt. De verkeerssituatie is al vele jaren onderwerp van discussie en maatschappelijk debat. Drukte, zwaar vrachtverkeer, onveilige verkeerssituaties, fijnstof, trillingen en geluidoverlast leiden ertoe dat de leefbaarheid in Chaam onder druk staat. Om een oplossing te vinden voor de onveilige verkeerssituatie, richt de dorpsraad de werkgroep ‘Stop Doorgaand Vrachtverkeer’ op. De gemeente Alphen-Chaam en de provincie Noord-Brabant erkennen het probleem en stellen de aanleg van een rondweg om het dorp voor, door het buitengebied van Chaam.
In reactie op deze verkeerskundige ‘oplossing’ verenigen andere inwoners zich in de actiegroep ‘Mooi Chaam’, die het groene gebied rondom het dorp juist intact wil houden. Door de onvrede met de situatie en het gebrek aan besluitvaardigheid van de betrokken overheden komen inwoners recht tegenover elkaar te staan. Voor én tegen de rondweg: ieder heeft zijn eigen stelling betrokken, en er lijkt geen consensus mogelijk. Om de impasse te doorbreken en te komen tot een breed gedragen oplossing, vragen de provincie en de gemeente aan Het PON & Telos om een onderzoek uit te voeren naar het dorp: hoe houden we Chaam leefbaar in de toekomst?
Verbrede blik
Om deze vraag goed te kunnen beantwoorden, hebben we de toekomst van het dorp bekeken vanuit een breed welvaartsperspectief. Dat betekende allereerst een verbreding van de blik: van de focus op enkel verkeer en mobiliteit naar een bredere set van thema’s, zoals de woonomgeving, de aanwezigheid van voorzieningen, sociale samenhang, recreatie en natuur. Ook díe onderwerpen zijn immers van invloed op de leefbaarheid en staan in verbinding met elkaar. Daarom hebben we ze in onderlinge samenhang onderzocht om te komen tot een toekomstvisie voor een leefbaar Chaam in 2040 en – daarvan afgeleid - een (bij)passende oplossing voor de verkeerssituatie.
De uiteindelijke leefbaarheidsstudie is nadrukkelijk ingericht vanuit twee invalshoeken: een ruimtelijk-fysieke en een sociale. Deze verschillende dimensies van brede welvaart vullen elkaar immers in belangrijke mate aan en kunnen niet los van elkaar worden gezien. De kwaliteit van leven van mensen wordt mede bepaald door de kwaliteit van de fysieke en sociale leefomgeving, en vice versa. En dat niet alleen in het hier en nu, maar ook later en elders.
'Hoe beoordelen, ervaren en zien bewoners hun leefomgeving en wat wensen zij voor een leefbare toekomst?'
In gesprek over leefomgeving
Pouderoyen Tonnaer, adviesbureau op het gebied van de fysieke leefomgeving, heeft de huidige en toekomstige fysieke leefomgeving van Chaam in beeld gebracht. Op basis van historische en huidige kenmerken op zowel ruimtelijk, economisch en sociaal-cultureel gebied, is zo een ‘foto’ van Chaam gemaakt. Hierbij zijn ook relevante trends en ontwikkelingen in de tijd meegenomen, zoals de verwachte ontwikkeling van de werkgelegenheid en de toenemende vergrijzing van de dorpsbevolking.
Tegelijkertijd zijn het de ervaring, waardering en omgang met de leefomgeving die betekenis geven aan Chaam. Om dit aspect in kaart te brengen, is Het PON & Telos in gesprek gegaan met inwoners, ondernemers en maatschappelijke organisaties. Hoe beoordelen, ervaren en zien zij hun leefomgeving, in het heden en wat wensen zij voor een leefbare toekomst?
Om de inwoners, ondernemers en maatschappelijke organisaties zo goed mogelijk te betrekken bij de gezamenlijke zoektocht naar een leefbare toekomst, hebben we eerst een begeleidingsgroep opgericht. Hierin zaten niet alleen vertegenwoordigers van de horecavereniging, basisschool, ouderenorganisatie of voetbalclub, maar werden ook nadrukkelijk de twee actiegroepen ‘Stop doorgaand vrachtverkeer’ en ‘Mooi Chaam’ betrokken. Deze begeleidingsgroep was niet bedoeld om eigen opvattingen in te brengen, maar vooral om mee te denken over het onderzoeksproces en de betrokkenheid van inwoners. Voor een breed gedragen visie is de inbreng van alle inwoners nodig, en niet alleen van de ‘vertegenwoordigers van’. De inwoners weten immers wat er speelt in Chaam, en juist zij kunnen goed aangeven wat de keuzes betekenen voor hun leefomgeving. Maar hoe bereik je zo’n grote groep mensen? Dat vraagt om onorthodoxe middelen.
De toekomst op een ansichtkaart
Om ervoor te zorgen dat iedere inwoner de mogelijkheid kreeg om zijn (of haar) visie over de toekomst van Chaam te delen, is een grootschalige ansichtkaartenactie opgezet. Iedere bewoner van Chaam kreeg een fysieke kaart in de bus. Zij konden op de kaart óf digitaal aangeven wat ze waarderen aan het leven in Chaam, wat de grootste minpunten zijn, en welke suggesties zij hebben om de woon- en leefomgeving te verbeteren. Maar liefst 454 inwoners deelden hun ideeën via de ansichtkaart. Het belangrijkste inzicht uit de ansichtkaartenactie was duidelijk: de inwoners wonen vooral graag in Chaam vanwege de rust en ruimte van het buitengebied. Het aanleggen van een rondweg door juist dit gebied zou dus een sterke aantasting zijn van de beleefde gebiedsidentiteit. Daarnaast bleek er ook grote behoefte aan een gezellig en warm dorpshart waar inwoners elkaar kunnen ontmoeten. Rust en reuring dus, met elk een duidelijk afgebakend domein.
inwoners gaven hun mening
'Voor een breed gedragen visie is de inbreng van alle inwoners nodig, en niet alleen van de "vertegenwoordigers van".'
Drie toekomstscenario's
Op basis van de foto van Chaam, de gevonden trends en ontwikkelingen én de resultaten uit de ansichtkaartenactie, zijn uiteindelijk drie mogelijke scenario’s opgesteld om de discussie over de toekomst te structureren. Deze scenario’s variëren wat betreft de afwikkeling van het verkeer, de inrichting en plaats van het dorpshart, het wonen, de winkels, de voorzieningen en mobiliteitsoplossingen. Gedurende één week zijn 81 inwoners, ondernemers en vertegenwoordigers van verenigingen, op een online afgesloten platform, vervolgens met elkaar in gesprek gegaan over de voor- en nadelen van de verschillende scenario’s en de verschillende afruilen tussen verkeer, leefbaarheid, natuur en economie.
reacties achtergelaten in de online community door inwoners, ondernemers en vertegenwoordigers
Dit heeft nieuwe, interessante perspectieven opgeleverd en inzicht gegeven in de onderliggende argumenten waarom mensen voor of tegen een specifieke oplossing zijn. Zo bleken niet de doorgaande auto’s het probleem, maar voornamelijk het zware vrachtverkeer. Dat veroorzaakt namelijk de trillingen en verkeersonveilige situaties; de vrachtwagens zijn te breed voor de smalle dorpsstraat en moeten hierdoor deels over het fiets- en voetpad rijden. Ondertussen is er dankzij het gesprek ook meer begrip voor elkaars standpunten ontstaan.
'Deze studie illustreert hoe ogenschijnlijk tegenstrijdige belangen in het landelijk gebied samen kunnen komen.'
Brede blik en betrokkenheid
Vanuit de online discussie zijn de inwoners op basis van de scenario’s gezamenlijk gekomen tot alternatieve oplossingen. Zo is het mogelijk voor doorgaande vrachtwagens om één afslag later te nemen op de snelweg (afslag Gilze). Dit betekent voor het vrachtverkeer slechts enkele minuten extra reistijd. Door de provinciale weg die dwars door Chaam loopt tegelijkertijd niet af te sluiten voor andere reizigers, behouden ondernemers hun klandizie. Met deze relatief eenvoudige aanpassing hoeft het buitengebied niet aangetast te worden, blijft het dorpshart levend, terwijl de weg door het dorp wel veiliger wordt voor de inwoners.
Dankzij deze benadering vanuit een breed welvaartsperspectief, is bij alle betrokkenen meer inzicht ontstaan in de onderlinge samenhang tussen de gewenste ontwikkelingen, de herwaardering voor de historisch-culturele waarde van het gebied en de uiteenlopende wensen van inwoners. Jarenlange confrontatie (voor of tegen de rondweg) kon worden omgezet in consensus. De gemeenteraad heeft daardoor, na veel onderzoeken en discussies, eindelijk een goed onderbouwde keuze kunnen en durven maken; de rondweg, die lange tijd als ultieme ‘oplossing’ werd gezien, is van tafel. Momenteel werken provincie en gemeente een gebiedsaanpak uit, waarbij onderzocht wordt hoe het vrachtverkeer het best kan worden omgeleid: bijvoorbeeld via het instellen van een adviesroute, via logistieke navigatiediensten, of door het verbieden van (doorgaand) vrachtverkeer.
Reken niet buiten de bewoners
Deze leefbaarheidsstudie illustreert hoe ogenschijnlijk tegenstrijdige belangen in het landelijk gebied samen kunnen komen, door de opgaven die er spelen breed en in samenhang te beschouwen én inwoners op een onorthodoxe wijze te betrekken bij het nadenken over de toekomst van hun leefomgeving. Een mooi praktijkvoorbeeld dat beleidsmakers en bestuurders die aan de slag gaan met de zogenaamde ‘gebiedsgerichte aanpak landelijk gebied’ kan inspireren. Voorkom beleidsmatige blikvernauwing en reken niet buiten de bewoners!
ir. Jolanda Luijten
Jolanda is adviseur-onderzoeker bij Het PON & Telos, waar ze de verbinding opzoekt tussen de inzet van bewoners, instellingen, organisaties en de overheid. Bijvoorbeeld voor participatietrajecten als die in Alphen-Chaam.
Katja Nagelkerke MSc
Katja is adviseur-onderzoeker bij Het PON & Telos, waar ze zich voornamelijk richt op vraagstukken rondom sociaal domein en duurzaamheid. Ze duikt er graag in, met kwalitatieve of kwantitatieve methodes, om een verschil te maken in de samenleving.