De Wadden in balans
Oog voor de inwoner in een uniek natuurgebied
📍Schiermonnikoog
Wie aan het Waddengebied denkt, denkt al snel aan natuur, de lange kustlijn en de Waddenzee. Werelderfgoed dat bescherming verdient. En terecht: de (getijden)natuur in de Waddenzee is uniek én staat onder druk. Onderzoek en monitoring heeft zich de afgelopen jaren veelal gericht op de ecologie, en dan met name die van het ‘natte deel’ van het Waddengebied. Maar er wordt in het gebied ook gewoond, gewerkt, gerecreëerd en geleefd. Om een breed beeld te krijgen van de ontwikkeling van het Waddengebied, mogen de inwoners en de sociaaleconomische ontwikkeling niet ontbreken.
In het Waddengebied wordt er al jaren samengewerkt aan gemeenschappelijke doelstellingen. In 2020 stelden gebiedspartners [1], in samenwerking met het Rijk, de Agenda voor het Waddengebied 2050 [2] op, waarin de gezamenlijke invulling van de bescherming en ontwikkeling van het Waddengebied is besloten. Momenteel wordt er door het Rijk gewerkt aan het Beleidskader Natuur Waddenzee, waarmee men de (cumulatieve) impact van verschillende gebruiksfuncties op de natuur van de Waddenzee wil terugbrengen, om zo de balans tussen ecologie en economie te herstellen. Met de Waddenbalans 2024 brengen wij de sociaaleconomische ontwikkeling van het Waddengebied in kaart. Op die manier krijgen de Waddenprovincies, Waddengemeenten en andere betrokken partijen een meetinstrument dat aansluit bij de doelen van het gebied én dat kan dienen als input voor het Beleidskader Natuur Waddenzee voor het maken van scherpe keuzes.
Gebiedsdoelen als vertrekpunt
We hebben al eerder de duurzame ontwikkeling in het Waddengebied inzichtelijk gemaakt. De Waddenbalans 2024 is een doorontwikkeling van de Waddenbalans 2019 [3], met als kenmerkend verschil dat we nu brede welvaart als perspectief op duurzame ontwikkeling gebruiken. Er zijn verschillende instrumenten om brede welvaart te meten, waaronder ons eigen Regiokompas Brede Welvaart. Maar ieder gebied heeft specifieke kenmerken, waartoe een monitoringsinstrument zich dient te verhouden. Zo ook in het Waddengebied, kenmerkende eigenschappen en specifieke uitdagingen te vinden zijn.
De invulling van een bredewelvaartsthema is in ieder gebied anders. Waar bij het thema veiligheid vaak gedacht wordt aan het aantal geweldsdelicten, wordt er in het Waddengebied in eerste instantie gedacht aan de veiligheid van dijken. En waar bij het thema mobiliteit gedacht wordt aan bussen en treinen, denkt men op de Waddeneilanden voornamelijk aan een voor hen belangrijke levensader: de veerdiensten.
Om hieraan tegemoet te komen, hebben we ons Regiokompas aangepast aan de unieke kenmerken van het Waddengebied én de reeds gestelde doelen, zoals vastgelegd in de Agenda voor het Waddengebied 2050. Met een schematisch overzicht brachten we de relaties tussen alle doelstellingen, concretere veranderdoelen en passende indicatoren in kaart. Hieruit bleek bijvoorbeeld dat we het thema cultuur beter konden vertalen naar cultuurhistorie en landschap, om zo beter aan te sluiten bij de doelen en karakteristieken uit het gebied. Niet voor ieder bredewelvaartsthema waren de doelen uit het gebied even passend of concreet. In dat geval hebben we onze eigen ontwikkelde, meer generieke doelen toegevoegd.
“De invulling van een bredewelvaartsthema is in ieder gebied anders - waar op het vasteland gedacht wordt aan treinen en bussen, denkt men op de eilanden voornamelijk aan de veerdiensten."
Van doelen naar meetbare indicatoren
Om verschillen in brede welvaart tussen gebieden zichtbaar te maken, is het belangrijk dat indicatoren onderling te vergelijken zijn. Dit doen we door te normeren, zodat iedere indicator, en daarmee ieder thema, een score tussen de 0 en de 100 krijgt. Normeringen worden zo veel mogelijk gebaseerd op wetenschappelijke normen, wetgeving, nationale doelstellingen of regionale doelstellingen. Wanneer dat niet mogelijk is, baseren we normeringen op regionale vergelijkingen of vergelijkingen in de tijd.
De vertaalslag van doelen naar meetbare indicatoren bleek in de praktijk niet altijd eenvoudig. Het vinden van openbaar beschikbare, kwalitatief goede data – die het liefst jaarlijks geüpdatet worden - bleek een uitdaging te zijn voor een aantal Waddenspecifieke doelen. Om vergelijkingen te maken tussen regio’s – en dus normeringen toe te passen – is het belangrijk dat de data landelijk dekkend zijn. Daarom zijn we in een apart hoofdstuk ingegaan op de belangrijkste sectoren in het Waddengebied (havens, visserij, landbouw, energie en toerisme), waarbij we bewust geen normeringen hebben toegepast en we de focus hebben gelegd op het Waddengebied zelf.
Het geheel aan doelen en bijbehorende indicatoren (ons ‘framework’) is getoetst bij een begeleidingsgroep, waarin verschillende gebiedspartners zaten. Dit gaf ons weer waardevolle inzichten in de specifieke uitdagingen van de regio. Tegelijkertijd vergt monitoring ook afbakening. Niet alle indicatoren zijn van voldoende kwaliteit, en een te grote hoeveelheid indicatoren zou ten koste gaan van de bruikbaarheid van de monitor.
📍Harlingen
De Waddeneilanden hebben, mede door hun ligging, unieke natuur en zijn daarom populair onder toeristen. Maar deze gemeenten kampen ook met uitdagingen op het gebied van wonen en bereikbaarheid.
Havengemeenten worden gekenmerkt door hun industriehavens en zijn over het algemeen wat stedelijker van aard dan kustgemeenten.
Kustgemeenten zijn net als havengemeenten gelegen aan de vaste wal, maar zijn over het algemeen landelijker van aard en meer afhankelijk van de landbouw als economische drager. Het Hogeland lijkt, ondanks de Eemshaven, meer op de kustgemeenten qua ruimtelijke structuur en wordt daarom als kustgemeente meegenomen.
Wie verder kijkt, ziet de verschillen
Dat het Waddengebied unieke kenmerken heeft en daarmee verschilt van de rest van Nederland is ook te zien in de resultaten. Op 8 van de 12 bredewelvaartsthema’s scoort het gebied beter dan het gemiddelde van de Nederlandse gemeenten. Vooral op de thema’s cultuurhistorie en landschap en ecosystemen en biodiversiteit wordt opvallend goed gescoord. Dit is te danken aan de natuur en bijbehorende biodiversiteit, rust en ruimte. De uitdagingen in het Waddengebied zitten vooral op de thema’s materiële welvaart en mobiliteit, waarbij dit laatste ook een geografische oorzaak heeft.
Het Waddengebied ontkomt daarnaast niet aan een aantal maatschappelijke ontwikkelingen die we in heel Nederland terugvinden. Zo gaat de gezondheid van inwoners achteruit. Dit uit zich onder andere in minder inwoners die hun gezondheid als ‘goed’ beoordelen en meer inwoners met ernstig overgewicht. Ook staat de sociale cohesie onder druk, wat te zien is aan toegenomen eenzaamheid, verminderde sociale contacten en een verminderd vertrouwen in instituties. Ook het algeheel welbevinden gaat achteruit, wat zich uit in een toegenomen mate van stress.
Hoewel het Waddengebied duidelijk verschilt van Nederland, is het zeker geen homogeen gebied dat makkelijk als één geheel te typeren is. Gemeenten binnen het Waddengebied verschillen juist sterk van elkaar en zijn daardoor niet zomaar te vergelijken. Daarom hebben we gewerkt met een gemeentelijke typologie, op basis van ruimtelijke structuren en economische dragers.
Een greep uit de resultaten
■ De Waddeneilanden onderscheiden zich door hun kenmerkende natuur met bijbehorende biodiversiteit. Inwoners genieten van stilte, duisternis en openheid. Met de inwoners gaat het doorgaans goed: het welbevinden is er hoog, er is een sterke sociale samenhang en het is er erg veilig. Aandacht voor een adequate veerdienst – die een levensaderfunctie heeft voor de eilanden – is cruciaal.
■ Havengemeenten scoren in vergelijking met de kust- en eilandgemeenten wat lager op de meeste thema’s. Zo is het welbevinden er gemiddeld lager. Op verschillende sociaaleconomische kenmerken kampen havengemeenten met uitdagingen. Zo beoordeelt men de eigen gezondheid er lager, is de werkloosheid er hoger en zijn er gemiddeld genomen meer huishoudens zonder adequate financiële buffer. Op het thema mobiliteit wordt hoger gescoord; voor de industriehavens is een goede verbinding van groot belang.
■ Kustgemeenten krijgen veelal een middenpositie, al wisselen de resultaten per bredewelvaartsthema sterk tussen gemeenten. Thema’s als gezondheid, mobiliteit en ecosystemen en biodiversiteit zijn aandachtspunten voor de kustgemeenten.
De inwoner weer centraal
De resultaten van de Waddenbalans 2024 laten zien dat het Waddengebied niet alleen op ecologisch vlak een bijzonder gebied is in Nederland; ook sociaaleconomisch kent het zijn eigen kwaliteiten én opgaven. Maar zelfs binnen de regio zijn de verschillen groot. Dit benadrukt het belang van kijken naar de accenten binnen een regio; het schaalniveau van brede welvaart.
Door aan de hand van de ambities van de regio een maatwerkproduct te ontwikkelen, hebben we een monitor gecreëerd die recht doet aan zowel de samenhang als de diversiteit binnen het gebied – én die de inwoner weer een centrale plek geeft in het verhaal over duurzame ontwikkeling.
De Waddenbalans laten leven
De Waddenbalans 2024 is door de hoeveelheid aan onderdelen een omvangrijk rapport geworden. Om de Waddenbalans te laten leven onder het brede publiek, en alle data op een overzichtelijke en duidelijke manier te presenteren, hebben we een Storymap ontwikkeld. Een bondige samenvatting met interactieve kaarten en een dashboard waarin de lezer zelf door de data heen kan klikken.
Fenna Bijster MSc
Fenna is adviseur-onderzoeker bij Het PON & Telos en houdt zich bezig met projecten op het gebied van duurzaamheidsimpact- en monitoring. Daarnaast is ze actief binnen de datastrategie van Het PON & Telos.
Voetnoten
[1] Waddenprovincies, Waddengemeenten, waterschappen, natuur- en milieuorganisaties, visserijorganisaties, organisaties voor recreatie en toerisme en de samenwerkende havens. [2] Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (2020). Agenda voor het Waddengebied 2050. [3] Dagevos, J., Mulder, R., Paenen, S., Smeets, R., & Wentink, C. (2020). Waddenbalans 2019.