De kracht van verbinding
Manuela, Olga, Marjolein en Cor maken het verschil voor mensen in de buurt. In een tijd waarin dat overheden niet altijd goed lukt. Ze zijn de belichaming van een ‘veerkrachtige, inclusieve en zorgzame samenleving’. Als sociale vlinders hebben ze veel contacten, zien ze mensen voor wie ze zijn, doorvoelen ze wat hen bezighoudt, weten ze hen samen te brengen en hebben ze de kracht voor mensen op te komen en hen te helpen. Deze actieve inwoners verbinden niet alleen, maar zorgen ook voor verbondenheid. Ze maken de buurt.
Volgens Herman Tjeenk Willink is de publieke ruimte, waarin inwoners initiatief kunnen ontplooien, het fundament van de democratie: ‘Geen vertegenwoordigende democratie zonder maatschappelijke democratie’. In zijn – actueler dan ooit – betitelde boek ‘Kan de overheid crises aan?’, geeft de Minister van Staat zijn visie op de relatie tussen overheid en inwoners en wat hij denkt dat nodig is om deze te herstellen. Hij houdt onder meer een pleidooi voor meer aandacht voor wat ons bindt en een ‘actieve burgersamenleving’ waarin inwoners zich inzetten voor publieke belangen. Die actieve burgersamenleving is extra van belang voor inwoners die zich politiek niet vertegenwoordigd of zich in de steek gelaten voelen.
Ook Femke Kaulingfreks en Kelly Matthijssen benadrukken in hun paper Gemene delers, gepubliceerd in het kader van onderzoeksprogramma Crafting Resilience (zie kader), hoe belangrijk het is om van onderop te bouwen aan collectiviteit, en de groeiende ongelijkheid en kloof tussen overheid en burgers te beantwoorden met sociale verandering die door de inwoners zelf gewenst is. [1] Volgens hen biedt een hernieuwde focus op gemeenschapskracht (collectiviteit) in plaats van eigen kracht (de geïndividualiseerde burger) een aanknopingspunt voor het verminderen van de ervaren afstand tussen inwoners en de overheid, met name voor gemarginaliseerde groepen die de overheid wantrouwen. Juist als die gemeenschapskracht wordt ingezet om zeggenschap vanuit inwoners te stimuleren.
Een vernieuwde democratische relatie
Hoewel de waarde van een actieve burgersamenleving wordt gedeeld, is op het vlak van verbinding en sociale samenhang wel verandering nodig om tot een ‘veerkrachtige, inclusieve en zorgzame samenleving’ te komen. En dat werd ook erkend door het vorige kabinet. Zo werkte het Ministerie voor Welzijn en Sport vorig jaar – weliswaar primair binnen de context van de druk op de zorg – aan het idee om de sociale basis in gemeenten te versterken, vanuit de verschillende zorgakkoorden en programma’s. [2] Deze met overheidssteun te versterken sociale basis omvat drie sferen; de inwoner en diens sociale netwerk, de (in)formele netwerken in de wijk en de institutionele basis (toegankelijke voorzieningen zoals buurthuizen, bibliotheken en sociaal werk). Een verandering naar een veerkrachtige samenleving vraagt dus om het versterken van deze drie sferen en de samenhang daartussen.
Om gemeenten, die vanaf 2024 een beleidsvisie sociale basis dienen te hebben, te ondersteunen, ontwikkelden kennisinstituten Movisie en het Verwey-Jonker Instituut een verandertheorie met vooropgestelde ambities. Zo is het stimuleren van ontmoeting, ontplooiing en zingeving een impuls voor samenlevingsopbouw gericht op verbinding tussen (groepen) inwoners. Naast het versterken van gemeenschappen via ontmoeting tussen inwoners, is ook participatie en het realiseren van zeggenschap vanuit de behoeften van inwoners een belangrijk onderdeel. En juist vanuit de ruimte waar inwoners zelf bepalen en initiatieven ontplooien - naast overheid gestuurde verandering - ligt de kans om een vernieuwde democratische relatie tussen overheid en inwoners vorm te geven die uitgaat van gelijkwaardig partnerschap en participatieve besluitvorming.
Bubbels en breuklijnen
In het onderzoeksproject dat Het PON & Telos in samenwerking met BrabantKennis uitvoerde, zochten we naar betrokken inwoners in wijken en dorpen die van onderop activiteiten initiëren en faciliteren, voor de inwoners en met de inwoners. We portretteerden vier Brabanders die ieder op hun eigen manier bijdragen aan het vormen van gemeenschappen en het werken aan sociale verandering. We noemen hen bruggenbouwers, omdat ze de relatie tussen overheid en inwoners, en inwoners onderling, weten te maken en te verstevigen.
Deze bruggenbouwers zijn mensen die de vaardigheden, lokale kennis en sociaal netwerk hebben om mensen en vraagstukken met en aan elkaar te verbinden. Ze zetten zich in voor anderen vanuit een gedrevenheid en positieve energie. Zo is er sinds Olga in de bibliotheek van Helmond werkt een sectie met 500 Poolse boeken, organiseert ze een taalcafé en maakt ze daarmee de bibliotheek een stuk toegankelijker voor Pools-sprekende inwoners van de stad. Door Cor heeft het kleine dorp Gassel een levendig gemeenschapshuis dat gerund wordt door inwoners zelf, met voorzieningen, zoals een bakker en een lunchroom waar scholieren met een visuele beperking werkleerervaring opdoen en dorpsbewoners elkaar kunnen blijven ontmoeten. Manuela bestiert een goedlopend kledinguitgiftepunt in de omgebouwde garage van een hoogbouwflat in Tilburg Noord, waardoor mensen in armoede, zonder formulieren of moeilijke vragen, met een stapel winterkleding meteen geholpen zijn. En Marjolein zorgt ervoor dat de stem van de jongeren wordt meegenomen in de lokale politiek van Bergen op Zoom, zodat online veiligheid op social media een agendapunt in de gemeenteraad kon worden.
Deze tastbare activiteiten, dichtbij mensen in de buurt en met directe impact, zorgen voor positieve ervaringen van contact. Mensen voelen zich gezien en erbij horen. De kracht van bruggenbouwers reikt echter verder; de initiatieven geven ook ervaringen van zeggenschap over het eigen leven, over hun inzet en de buurt. Via contacten met gemeenteambtenaren en uitvoeringsorganisaties, zoals het welzijnswerk, landt deze kennis vervolgens ook bij de institutionele basis. Vanuit deze ervaringen, geworteld in nabijheid en menselijke maat, worden de drie sferen in de sociale basis gevoed. Bruggenbouwers zijn daarmee onmisbare schakels, niet alleen voor de maatschappelijke maar uiteindelijk ook voor de representatieve democratie.
Verwijzingen
[1] Kaulingfreks, F. & Matthijsen, K. (2024). Gemene delers. Theoretische verkenning van community development.
[2] Van Ooijen, M. & Helder, C. (2024). Kamerbrief over aanpak Sociale Basis inclusief Mantelzorgagenda 2023-2026.