75 jaar Het PON & Telos

Met de oprichting in 1947 van het Provinciaal Opbouworgaan Noord-Brabant, als opvolger van het Brabants Volksherstel, wilde de provincie Noord-Brabant de sociale ontwikkelingen die samenhingen met de naoorlogse wederopbouw in goede banen leiden. Om Brabant in de vaart der volkeren op te stoten, was een grootscheepse industrialisatie nodig. Maar men was bang voor de sociale gevolgen van zo’n ingrijpende operatie: alles wat als ‘Brabant eigen’ werd beschouwd, dreigde verloren te gaan en dat moest koste wat kost voorkomen worden. Het Welvaartsplan dat eind jaren veertig op initiatief van Commissaris der Koningin Jan de Quay tot stand kwam, was een poging om daar wat aan te doen en het ‘onvermijdelijke’ en ‘bezorgde’ met elkaar te verzoenen. In die context begon Het PON zijn werk als ‘permanent verzamelcentrum der sociale organisaties in Noord-Brabant.’

In heel Nederland werden provinciale opbouworganen opgetuigd, die volgens richtlijnen uit Den Haag toch vooral neutraal moesten zijn. Dat was niet bepaald hoe men in het katholieke Brabant tegen het leven aankeek en daar moest dan ook een mouw aan gepast worden. Dat leidde tot veel overleg en uiteindelijk een passage in de oprichtingsstatuten dat ‘de samenwerkende maatschappelijke organisaties uitgaan van de zedelijke normen die tot uiting komen in de volksmond en waarop de samenleving in Noord-Brabant berust’.

Het Opbouworgaan – dat was lange tijd de roepnaam van Het PON – legde zich in de beginjaren vooral toe op onmaatschappelijkheidsonderzoek. Een vorm van sociografisch onderzoek waarbij per gemeente, en als het even kon tot op buurt- en wijkniveau, zoveel mogelijk zaken in kaart werden gebracht: de economische structuur, demografische ontwikkeling, huisvesting, sociale verzorging en, niet in de laatste plaats, ook de ‘religieuze, morele en politieke instelling van de bevolking.’

Bij de viering van het tienjarig bestaan in 1957 stond directeur Tom Verdijk stil bij de prestaties van de Brabantse wederopbouw en de maatschappelijke gevolgen ervan: ‘Deze dynamiek heeft ook de hartslag van het sociale werk fel en snel doen zijn.’ Het PON, zo meldde hij trots, was erin geslaagd om de samenwerking en coördinatie tussen alle organisaties van de grond te krijgen.

Onder leiding van Paul Kuypers, eerst adjunct-directeur en later opvolger van Tom Verdijk, werd Het PON omgevormd tot een modern onderzoeksinstituut. Hij leidde het instituut van een tijdperk van verdediging naar een tijdperk van acceptatie van de moderne tijd en, in het verlengde daarvan, de maakbaarheid van de samenleving. Het besef was inmiddels gegroeid dat je maatschappelijke ontwikkelingen met kennis kon sturen door middel van ‘social engineering’, een begrip dat men uit Amerika had overgenomen. Het was ook de tijd dat Nederland voor het eerst een apart ministerie van Maatschappelijk Werk kreeg, dat op hetzelfde gedachtegoed was gestoeld. Het PON zelf ging een ondertitel voeren die beter aansloot bij het nieuwe werkterrein: Instituut voor sociaal onderzoek, advies en planning. Wie de jaarverslagen uit het begin van de jaren zestig erop naslaat, ziet dat het begrip ‘planning’ in die periode het zwaartepunt vormde van de activiteiten van het instituut.

In de daaropvolgende jaren sloeg Het PON zijn vleugels steeds verder uit en voegde het instituut het ene na het andere werkgebied aan zijn portefeuille toe. In de jubileumbundel die bij gelegenheid van het vijftigjarig bestaan werd uitgegeven, wordt het instituut anno 1980 omschreven als een warenhuis met veel afdelingen, voorzien van steeds voller wordende etalages. In die etalages was plaats voor allerlei opkomende doelgroepen: jongeren, minderheden, vrouwen, werklozen. De reeks onderwerpen waar men zich mee ging bemoeien, werd alsmaar langer: stedelijke sanering, milieuproblemen, werkloosheid, onderwijs, sociaal-cultureel werk, maatschappelijke dienstverlening en gezondheidszorg. Het PON voerde onderzoek uit als onderlegger voor bestemmingsplannen en begeleidde tal van inspraakprocedures.

Het instituut fungeerde bovendien als kraamkamer voor nieuwe maatschappelijke initiatieven, die vaak ook nog eens gehuisvest werden in het eigen pand aan de Stationsstraat 15. Via een speciaal daartoe opgerichte stichting PON-projecten werd de werkgeversrol vervuld voor organisaties als de Stichting Milieu en Werk, de Brabantse Milieu Federatie, het Brabants Overleg Kindercentra, de Provinciale Commissie Bejaardenoorden en de Zelforganisatie bedrijfsbeëindigers in de agrarische sector. Het is slechts een greep uit een veel langere lijst. ‘Onoverzichtelijk en druk’, zo werd Het PON in die periode omschreven.

Bij zijn afscheid in 2022 als directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau schreef Kim Putters een essay waarin hij stelt dat er een nieuw sociaal contract nodig is tussen burgers, overheid en samenleving. Een contract dat niet alleen gaat over rechten en plichten, maar ook over rechtvaardigheid en solidariteit. Om zo’n contract meer te laten zijn dan het zoveelste goede voornemen, is niet alleen een andere houding van de overheid nodig, maar ook van instellingen, bedrijven en burgers zelf. Dat betekent: meer werken vanuit mensen en gemeenschapszin. Putters daarover: ‘De menselijke maat is noodzakelijk bij het gezamenlijk en empathisch beantwoorden van de ingewikkelde vraagstukken van onze tijd.’

Een instituut dat onderzoek doet naar sociaal-culturele vraagstukken en daarbij wetenschappelijke kennis combineert met kennis van de leefwereld en de uitvoeringspraktijk kan daarbij een belangrijke rol vervullen. De afgelopen 75 jaar hebben aangetoond dat die rol aan Het PON & Telos kan worden toevertrouwd.