Voedseleducatie in het basisonderwijs
Een pleidooi voor structureel meer aandacht
Tekst: Fenna Bijster en Marleen van der Haar Coverfoto: Markus Spiske (Unsplash)
Een gezonde leefstijl staat hoog op de beleidsagenda. En dat is niet voor niks. Het is bekend dat een behoorlijk deel van de bevolking kampt met overgewicht en obesitas. Dit geldt ook voor een deel van de schoolgaande kinderen.1
Over de auteurs
Fenna Bijster MSc Adviseur-onderzoeker Het PON & Telos
Fenna is adviseur-onderzoeker bij Het PON & Telos en heeft een achtergrond in de psychologie en data science. Ze houdt zich met name bezig met kwantitatief onderzoek en monitoring op verschillende maatschappelijke thema’s.
dr. Marleen van der Haar Senior adviseur-onderzoeker
Marleen van der Haar is senior adviseur-onderzoeker bij Het PON & Telos. Zij doet met name onderzoek naar vraagstukken in het sociaal domein die te maken hebben met de positie van kwetsbare groepen en samenlevingsopbouw.
In het Nationaal Preventieakkoord uit 2018 is dan ook de ambitie opgenomen om basisscholen te laten werken aan gezonde leefstijl.2 Eerder onderzoek toont aan dat er ook draagvlak is onder scholen om dit op te pakken.3 De afgelopen jaren zijn er dan ook veel initiatieven ontwikkeld en projecten uitgerold (zoals het landelijke programma aanpak Gezonde School).4 Hoewel het kabinet ook voor 2024 heeft aangegeven geld vrij te maken voor schoolmaaltijden5, is er nog altijd geen sprake van een structurele borging van gezonde leefstijlinitiatieven in het onderwijsprogramma van scholen. Dat geldt ook voor het onderdeel voedseleducatie, ofwel het bijbrengen van kennis over voedsel en het aanleren van vaardigheden om gezonde voedselkeuzes te maken.
Er is nog altijd geen sprake van een structurele borging van gezonde leefstijlinitiatieven in het onderwijsprogramma van scholen
Onderzoek naar kansen en belemmeringen voedseleducatie in speciaal onderwijs
Het PON & Telos onderzocht wat kansen en belemmeringen zijn om voedseleducatie als vast onderdeel op te nemen in het onderwijsprogramma van het speciaal basisonderwijs (SBO) en speciaal onderwijs (SO)6. Juist in het speciaal (basis)onderwijs is nog niet veel passend aanbod, terwijl we weten dat kinderen in het speciaal (basis)onderwijs7 veel vaker overgewicht (inclusief obesitas) hebben dan kinderen in het regulier onderwijs8. Om inzicht te krijgen in wat er nodig is om voedseleducatie juist in dit type onderwijs duurzaam te kunnen borgen hebben we professionals uit het onderwijs, overheid en organisaties die zich bezighouden met voedseleducatie bevraagd.9
Onderwijstijd en structurele financiële middelen worden als de grootste obstakels worden gezien
Resultaten onderzoek
Ons onderzoek bevestigt de constateringen uit eerder onderzoek dat onderwijstijd en structurele financiële middelen als de grootste obstakels worden gezien.10 De meeste stakeholders zijn van mening dat als voedseleducatie zou aansluiten bij de kerndoelen en zou worden opgenomen in het curriculum van de school, dit kansen zou bieden om voedseleducatie structureel op deze scholen te borgen. Ook vinden veel stakeholders dat er structurele middelen beschikbaar zouden moeten komen om dit jaar na jaar te realiseren. Vaak noemen ze daarbij de overheid als de geëigende financier. Daarnaast benadrukken de stakeholders het belang van voldoende aandacht voor de mogelijkheden van deze kinderen; het ontwikkelen van een diverser aanbod aan educatiemateriaal dat qua niveau nog beter past bij de doelgroep is gewenst. In dit artikel lichten we de belangrijkste bevindingen uit het onderzoek nader toe.
Draagvlak voedseleducatie op school
De resultaten van het vragenlijstonderzoek dat we uitzetten onder S(B)O-scholen laat zien dat veel van de deelnemers al bezig zijn met gezonde voeding en leefstijl. Zoals eerder onderzoek al liet zien, vinden de meeste deelnemers aan dit onderzoek het stimuleren van een gezonde leefstijl belangrijk én passend bij de maatschappelijke taak van de school. Bij twee derde van de deelnemers aan het onderzoek is een gezonde leefstijl/gezond eten al onderdeel van de visie van de school, en op ruim twee van de drie van de scholen is iemand werkzaam die een gezonde leefstijl of gezonde voeding in het takenpakket heeft.
Scholen zonder een vignet Gezonde School (een kwaliteitskenmerk van de aanpak Gezonde School) hebben ook al veel aandacht voor het thema. Daarnaast doen scholen al verschillende zaken als het gaat om gezonde leefstijl; zo wordt gezond eten gestimuleerd of aangeboden, is er extra aandacht voor beweging, en geeft de helft van de respondenten aan dat er op hun school voedseleducatie wordt aangeboden. In de meeste gevallen worden deze voedseleducatie-activiteiten verzorgd door de Gezonde School coördinator of door leerkrachten zelf. Als ze extra begeleiding nodig hebben, kijken ze in de meeste gevallen eerst naar hulp binnen de school, en als dat niet te vinden is zoeken ze begeleiding bij ouders of organisaties in de buurt.
De resultaten laten zien dat veel van de deelnemers al bezig zijn met gezonde voeding en leefstijl
Foto: Billie Jo Krul
Foto: Billie Jo Krul
“Nu er zoveel geld en aandacht is voor voeding op scholen, laten we niet vergeten om kinderen ook te léren wat de invloed is van voeding op hun welbevinden. Zodat ze in de toekomst ook zelfstandig gezonde keuzes kunnen maken. Dat is wat wij met Groentjessoep nastreven.”
Anne van Boven en Diana van Bokhoven, oprichters Groentjessoep
Groentjessoep: een positieve ervaring met voedseleducatie in het S(B)O
Stichting Groentjessoep is een aanbieder van een voedseleducatieprogramma, waarbij kinderen minimaal acht weken groentesoep geserveerd krijgen en via educatief materiaal leren over de groenten uit de soep. Uit focusgroepen die we hielden met drie scholen die ervaring hebben met dit programma, bleek dat zij enthousiast zijn over wat dit doet met de kinderen. Volgens hen levert het de kinderen gezondheidswinst op. Volgens de betrokkenen bij het programma op deze scholen doen de leerlingen kennis op over groenten en proeven ze – soms voor het eerst – verschillende soorten groenten en leren ze praktische vaardigheden aan als het opwarmen en uitschenken van de soep. Daarnaast doen ze ook sociale vaardigheden op, zoals samenwerken en presenteren.
Vervolg resultaten: grootste belemmering is tijd en financiering
De scholen die ervaring hebben met het voedseleducatieprogramma Groentjessoep geven aan dat zij de aandacht voor voedseleducatie graag een vervolg willen geven, maar dat zij vooral het financieren en het vrijmaken van (onderwijs)tijd zien als de belangrijkste obstakels hiervoor. Ze zien meerwaarde in het herhalen van de voedseleducatie voor de leerlingen – rekenen herhaal je immers ook jaarlijks –, maar het is lastig om een voedseleducatieprogramma structureel aan te bieden als er geen structurele financiering voor is.
De resultaten van het vragenlijstonderzoek onder andere S(B)O-scholen bevestigen bovenstaande resultaten uit de focusgroepen. Nu is er vaak (eenmalige) ad hoc-financiering. Een groot deel vindt dat de (lokale) overheid financiering van voedseleducatie moet verzorgen. Het merendeel hiervan vindt dat de Rijksoverheid dit zou moeten verzorgen.
Aansluiten bij kerndoelen als kans
De meest genoemde kans om voedseleducatie structureel te borgen op een S(B)O-school, is door dit thema te laten aansluiten bij een van de kerndoelen. Het aansluiten bij deze wettelijke kaders voor de onderwijsinhoud in het primair onderwijs maakt het verantwoorden van het aanbieden van voedseleducatie voor scholen makkelijker. Mede doordat onvoldoende lestijd als grote belemmering wordt gezien voor het structureel inpassen van een voedseleducatieprogramma in het curriculum (bijvoorbeeld bij burgerschap), helpt het docenten vervolgens als zij zo’n programma kunnen koppelen aan een kerndoel. Deze kans komt terug in zowel het vragenlijstonderzoek, in de focusgroepgesprekken met de scholen die al ervaring hebben met Groentjessoep als in het gesprek met de stakeholders.
“Stap 1 is gezet nu scholen meerdere financieringsmogelijkheden zoals Schoolmaaltijden hebben. Maar wordt het jaarlijks verlengd? Deze onzekerheid werkt slecht. Laten we daarom samen zorgen dat de financiering structureel wordt en dat leren over gezond eten een kerndoel wordt, zodat scholen voedseleducatie in hun beleid kunnen opnemen.”
Anne van Boven en Diana van Bokhoven, oprichters Groentjessoep
Oproep aan het veld!
Gezonde leefstijl staat inmiddels op de kaart, maar het belang van voedseleducatie kan nog wel wat extra aandacht gebruiken. Dit geldt zeker voor het speciaal basisonderwijs en het speciaal onderwijs. De resultaten van het onderzoek wijzen erop dat er juist bij deze scholen (en in het veld van publieke gezondheid/gezonde leefstijl in het algemeen) nog winst te behalen valt als het gaat om het educatieve element van gezonde voeding. Ook geven de bevraagden in het onderzoek aan dat de educatie nog beter zou kunnen aansluiten bij de doelgroep, rekening houdend met hun leercurve. Zo zou het aanbod nog diverser gemaakt kunnen worden.
Tegelijkertijd is er een aanzienlijke groep stakeholders uit het voedseleducatie-veld die gedreven zijn om via voedseleducatie met name gezondheidswinst voor kinderen te bewerkstelligen en kinderen voedselvaardig te maken. Ook deze stakeholders uit de overheid, het onderwijs en gezondheid geven aan dat het goed zou zijn om leren over gezonde voeding op te nemen als kerndoel en/of in te bedden in het curriculum. Voor wat betreft dat laatste pleiten sommigen ervoor om gezondheidsvaardigheden als basisvaardigheid op te nemen.11 Naast de al benoemde knelpunten van tijd (onvoldoende capaciteit en hoge werkdruk) en financiën zien zij nog onvoldoende gevoel van urgentie. Volgens hen zou het daarom helpen als scholen meer ondersteuning zouden krijgen, als er kennisdeling plaatsvindt tussen scholen, en als voedseleducatie als onderwerp wordt geagendeerd op verschillende tafels. De bewustwording dat eten om meer gaat dan alleen voeden en dat educatie juist zo belangrijk is als het gaat om gezond eten zou een campagne waard zijn!
Bronnen
1 https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2022/45/minder-overgewicht-en-obesitas-onder-kinderen-met-hoogopgeleide-ouders; geraadpleegd op 12 juni 2023.
2 https://open.overheid.nl/documenten/ronl-1f7b7558-4628-477d-8542-9508d913ab2c/pdf, geraadpleegd op 3 juli 2023
3 https://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/2020-0161.pdf; geraadpleegd op 3 juli 2023
4 Het programma Gezonde School is een samenwerking tussen de PO-Raad, VO-raad en MBO Raad, het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) en GGD (Gemeentelijke gezondheidsdienst) GHOR (Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio ) Nederland; https://www.gezondeschool.nl/, geraadpleegd op 12 september 2023.
5 https://nos.nl/artikel/2489484-ook-gratis-schoolmaaltijden-voor-leerlingen-in-2024, geraadpleegd op 19 september 2023.
6 Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van Stichting Groentjessoep en mede mogelijk gemaakt door de Provincie Utrecht en vanuit het maatschappelijke R&D onderdeel van Het PON & Telos.
7 Kinderen gaan in Nederland naar het speciaal basisonderwijs als ze in het regulier basisonderwijs vastlopen. In het speciaal basisonderwijs krijgen ze extra ondersteuning op het onderwijsleerproces. Speciaal onderwijs is voor kinderen die specialistische ondersteuning nodig hebben. Het speciaal onderwijs is onder meer voor kinderen met een visuele beperking, dove of slechthorende kinderen, kinderen die zeer moeilijk leren, een beperking hebben en/of kinderen met ernstige gedragsproblemen.(https://www.poraad.nl/kind-onderwijs/gespecialiseerd-onderwijs/de-clusters-binnen-het-gespecialiseerd-onderwijs; geraadpleegd op 28 juni 2023)
8 https://volksgezondheidsmonitor.nl/gezondheid-en-leefstijl/lichaamsgewicht; geraadpleegd op 12 juni 2023.
9 Voor het onderzoek hielden we drie focusgroepen op S(B)O scholen die ervaring hebben met een voedseleducatieproject, hielden we een online veerkrachtdialoog met 18 stakeholders uit het netwerk van voedseleducatie en voerden we een vragenlijstonderzoek uit onder S(B)O scholen (44 deelnemers).
10 https://louisbolk.nl/sites/default/files/publication/pdf/behoeftepeiling-voedseleducatie-het-speciaal-basisonderwijs_1.pdf; geraadpleegd op 12 juni 2023
11 https://www.gezondeschool.nl/gezondheidsvaardigheden-zijn-basisvaardigheden, geraadpleegd op 19 september 2023.
