De buurt als bron van hoop
Vertrouwen, veerkracht en verbinding in tijden van verandering
door Patrick Vermeulen en Katja Nagelkerke
Er gaat ontzettend veel goed in het land. Bestuurlijk groeit de aandacht voor de menselijke maat. Logisch. Wat anders en beter moet, kan niet zonder de burger. Investeren in samenlevingsopbouw is een voorwaarde voor succes, geen kostenpost. Er is gelukkig veel om op voort te bouwen, zeker als meer gebruik gemaakt wordt van al die mensen die zich inzetten voor de samenleving en het stille midden. Laten we het deze zomer sociaal acceptabel maken om géén kant te kiezen, maar op zoek te gaan naar de nuance. Naar vertrouwen, veerkracht, buurtverbinders en kansen voor de samenleving. We dagen je uit hierover na te denken en wensen je een zonnige zomer toe met mooie gesprekken over hoop en verbinding.
Een van de makkelijkste manieren om een gesprek aan te knopen is door samen over het weer te praten. Of het nu te warm, te koud, te nat of te droog is: het is een van onze favoriete small talk-onderwerpen. Iedereen vindt er wat van. En dat mag ook, of je het nu eens of oneens met elkaar bent. Het fenomeen maakt niet alleen de tongen los, maar zorgt voor verbinding. Zo wekken de allereerste lentestralen het verlangen op naar verwarming en gaan de deuren, bloemen en harten open. En zorgt een plotselinge plensbui voor het schuilen in een bushokje met drie vreemden, of vinden mensen elkaar na een winterse wandeling aan de koffie in een dorpscafé.
Het zoeken naar verbinding is menselijk. We zijn immers sociale wezens. We zoeken naar veiligheid en geborgenheid in onze eigen omgeving en contact met anderen voor wat in eigen kring niet lukt. Samenbinden gebeurt bij mensen die zich in elkaar herkennen, bijvoorbeeld omdat ze dezelfde leeftijd of interesse hebben. Of toevallig als ze elkaar spreken over het weer. Bruggen worden gelegd tussen groepen, omdat men elkaar nodig heeft of simpelweg omdat het leidt tot een prettiger of beter leven voor iedereen.
In ons onderzoek bleek hoe belangrijk de buurt eigenlijk is voor de kwaliteit van leven. In 2022 hebben we een onderzoek gedaan naar ‘Ervaren Brede Welvaart’, waarbij we ruim 10.000 Brabanders gevraagd hebben wat bijvoorbeeld de tevredenheid met het leven bepaalt [1]. Naast gezondheid hebben tevredenheid met werk of andere dagelijkse bezigheden en de hoeveelheid vrije tijd, tevredenheid met de eigen financiële situatie, sociale contacten en de manier waarop mensen met elkaar omgaan in de buurt hierin een groot aandeel. Opvallend: buurtbetrokkenheid is naast redzaamheid de meest krachtige voorspeller voor ervaren brede welvaart. Hoe zelfredzamer en meer verbonden met de buurt mensen zijn, des te meer ze brede welvaart ervaren.
Bruggen bouwen tussen bubbels, beleid en bewoners
Ondanks de verschuivende aandacht voor mensbeelden in beleid en het verbeteren van de relatie tussen mens en overheid, valt er nog een wereld te winnen op dit terrein. Het verhogen van vertrouwen in de democratie en instituties is er een van de lange adem en vraagt om een veelheid aan oplossingen. Eén zo’n oplossing is mogelijk te vinden in menselijkheid zelf: het vergroten van laagdrempelig en persoonlijk contact [2]. Er zijn namelijk nog genoeg plekken en momenten waar mensen elkaar vinden in gezamenlijkheid, zo bleek uit ons onderzoek naar buurtverbinders [3]. Maar wie zijn deze mensen eigenlijk, die zich inzetten voor anderen en waarom?
Bruggenbouwers en verbinders noemen wij deze actieve buurtbewoners of professionals in ons onderzoek. Stuk voor stuk zijn het sociale vlinders en doorzetters. Ze genieten van contact, kennen veel mensen en weten wat er speelt in de buurt. Door dagelijkse ervaringen en behoeften van bewoners te vertalen naar de wereld van beleid en bestuur, slaan deze verbinders een brug tussen papier en werkelijkheid.
"Hoe goed ken jij de mensen in jouw buurt?
Zijn er onlangs nieuwe mensen komen wonen?
Wanneer voel jij je welkom in een nieuwe omgeving?"
Buurtondersteuner Mariët organiseert elke week een koffiemoment bij inwonersinitiatief Tira Mi Su in Tilburg Noord, waar kleding wordt ingezameld voor mensen die geen geld voor nieuwe kleding hebben. Ze werkt al jaren in dezelfde Tilburgse wijken en kent dan ook veel mensen en weet welke problemen er spelen. Dankzij deze positie en haar verbindende kwaliteit komt Mariët bijvoorbeeld in actie, wanneer zij ziet dat inwoner en gemeente elkaar precies niet raken op het moment dat er gratis isolatiemateriaal beschikbaar wordt gesteld.
Om gebruik te maken van de energiebesparende materialen moeten mensen digitaal vaardig zijn, een auto hebben en Nederlands spreken. Dat is of heeft niet iedereen, maar dat merk je alleen als je praktijk kent en beleeft. Mariët heeft het materiaal verplaatst naar een locatie binnen de wijk en gezorgd dat voor het ophalen geen digitale- of taalvaardigheden nodig waren. Door de laagdrempeligheid en bekendheid van Mariët, wisten mensen haar te vinden, en zij kende op haar beurt weer de weg naar de gemeente. Zo maken bruggenbouwers als individu een groot verschil. Investeren in het ondersteunen van deze verbinders is dus investeren in menselijkheid en, aan de hand van nieuwe positieve ervaringen, een versterkt vertrouwen in elkaar en in de overheid.
De stille sleutel tot verbinding
Wie een gemiddeld krantenartikel, instagrampost of praatprogramma bekijkt, kan schrikken van het samenlevingsbeeld wat geschetst wordt. Alles moet anders en van alles is te weinig. Te weinig woningen, te weinig vrede, te weinig natuurkwaliteit, te weinig controle op wat ons overkomt. Deze urgente en complexe problemen verdienen oplossingen en aandacht, maar de versimpeling van deze vraagstukken en haar effecten doet hieraan geen recht. Ondertussen heeft dit vertekende beeld wel sterke impact op de heersende maatschappelijke beelden. Zo blijken mensen ook in 2023 vaker tevreden over hun eigen leven dan over de samenleving als geheel, traditiegetrouw aan de uitspraak ‘Met mij gaat het goed, met ons gaat het slecht’ [4]. In de laatste uitgave van Burgerperspectieven van het SCP zijn de onderliggende mechanismen van dit fenomeen nader onderzocht; het lijkt een sociale norm om optimistisch te spreken over het eigen leven, en kritisch te zijn op de maatschappij. Daarbij lijkt het oordeel over het laatste ook vooral gebaseerd op mediaberichtgeving [5].
Niet alles gaat goed en zeker niet voor iedereen. Ook in Nederland is sprake van structurele ongelijkheid en van onzekerheid over de eigen plek. Een grote groep Nederlanders leeft sociaal in de marge: ze doen relatief weinig mee in de maatschappij en hebben weinig vertrouwen in de medemens en instanties. Waar je wieg heeft gestaan bepaalt daarbij nog altijd voor een belangrijk deel je levensloop: de kwaliteit van het huis waarin je woont, de opleiding die je afrondt, de kansen die je krijgt en zelfs het aantal jaren dat je (gezond) leeft. Op samenlevingsniveau zijn er grote verschillen tussen regio’s (en buurten en wijken) die voortbouwen op langdurige sociaaleconomische structuren en patronen [6].
Het is een hardnekkig vraagstuk, zoals we beschreven in ons jubileumboek ‘Een ander land’: “Voor ongeveer 20% van de Nederlanders geldt een stapeling van problemen rond inkomen, werk, sociale netwerken, gezondheid en discriminatie [7]. Ze ervaren een afstand tot de rest van de samenleving en zeker tot de bijna 35% van de samenleving die het goed gaat. De groep die er tussenin zit is soms onzeker over bijvoorbeeld werk en het kunnen combineren van werken, leren en zorgen. Ook bij deze middengroep zijn de zorg en onzekerheid over de eigen situatie de afgelopen jaren sterker geworden [8] en groeit de afstand tot de overheid”. In combinatie met de toegenomen verscheidenheid naar herkomst onder de Nederlandse bevolking (inclusief diversiteit binnen die groepen) maakt dat sociale verhoudingen onder druk staan.
Het maatschappelijke debat geeft vorm aan onze samenlevingsvisie, terwijl dit niet altijd een weergave is van de werkelijkheid. Het debat versterkt de ervaren polarisatie en we lijken uit elkaar te groeien: vóór landbouw betekent tégen natuur, je bent vóór of tégen immigratie. Door deze schijnwerkelijkheid denken mensen dat polarisatie en verharding groeiende is [9], terwijl er op langere termijn geen bewijs is dat mensen extremere standpunten innemen [10]. Ondanks dat er gemiddeld bezien geen polarisatietrend waarneembaar is, kan er op korte termijn nog steeds ongewenste polarisatie optreden rondom specifieke thema’s, tussen groepen of in de toon waarop wordt gesproken. Zo’n verhard debat op korte termijn maakt het moeilijk om géén kant te kiezen. En juist mensen die gebrek aan controle ervaren, neigen eerder naar een gepolariseerd antwoord als oplossing voor de complexe maatschappelijke problemen.
Uit ons onderzoek naar polarisatie en technologie [11] lijkt de sleutel tot verbinding bij het stille midden te liggen. In de praktijk is de grootste groep, rondom de meeste dilemma’s, genuanceerd of zonder mening, maar vaak geen onderdeel van het gesprek. Door ruimte te geven aan een genuanceerd verhaal, met niet alleen positieve of negatieve kanten maar ook inzicht in wat er níet zeker is, versterkt het stille midden. Zo wordt het sociaal acceptabel om géén kant te kiezen, maar begrip te kweken. Door bewustzijn te creëren over de impact van het vertekende mediabeeld en het belichten van verschillende perspectieven binnen een verhaal, wordt polarisatie mogelijk stap voor stap vervangen door verbinding.
"In hoeverre heeft de media invloed op jouw maatschappelijk beeld?
Kan je daarvan los komen? En vertel jij in je werk of tegen je omgeving een genuanceerd of gekleurd verhaal?"
De mens als basis voor brede welvaart
Er zijn gelukkig veel plekken en momenten waar mensen elkaar vinden in gezamenlijkheid. De afgelopen jaren is (in ieder geval de Brabantse) buurtbetrokkenheid en het vertrouwen in elkaar gestegen [12]. Het is daar waar een belangrijke bron ligt voor de toekomst. Er zijn grote opgaven in onze leefomgeving en samenleving. Opgaven waar geen simpele oplossingen voor zijn, maar die hoe dan ook alleen succesvol opgepakt kunnen worden als we dat doen met oog voor de zorgen en wensen van mensen zelf. Het is de kunst om groot denken samen te laten gaan met kleiner doen, zoals Herman Tjeenk Willink zo treffend aangaf in 2018 [13].
Drie aandachtspunten
Inwoners serieus nemen
Als we vorm willen geven aan wat mensen van waarde vinden, zullen we dichtbij die mensen moeten beginnen. Ook wanneer grote vragen zich aandienen (zoals bij uitbreiding van grote bedrijven of de komst van asielzoekers), te luisteren naar hun ideeën en zorgen. Echt luisteren is niet alleen aandacht hebben voor kansen die niet gemist mogen worden of bedreigingen die het hoofd moeten worden geboden. De samenleving gaat niet alleen over de toekomst, maar ook over het heden en het verleden: over wat volgens inwoners goed en wat niet. Daar kunnen we niet omheen.
Weten wat er speelt
Wat zijn de vraagstukken in de regio, de wijk en de buurt? Wat zien we terug in de cijfers die zo ruim beschikbaar zijn? Op alle thema’s die de kwaliteit van leven van mensen bepalen? Hierover het gesprek voeren met de mensen over wie het gaat is een belangrijke voorwaarde voor het maken van goede keuzen.
Langetermijnbetrokkenheid
Samenlevingsopbouw is gebaat bij lange lijnen. Niet iedere keer een andere zorgprofessional bij je kind of wijkagent in de buurt, maar mensen die langdurig met je optrekken en je bijstaan in je noden. Niet iedere 4 jaar een ander beleid, maar helderheid wat ook op langere termijn van je verwacht wordt. Onzekerheid hierover knaagt. We zien het bijvoorbeeld bij agrariërs. Natuurlijk moet er geleerd worden en beleid indien nodig worden aangepast, maar bestendigheid en samen optrekken zijn nodig om onzekerheden te verminderen (zie bijvoorbeeld ook het artikel Leren en bijsturen voor de toekomst van onze landbouw in ons vorige online magazine).
Eigenlijk weten we dit allemaal al lang. "Het antwoord op hoe? Is Ja!" schreef Peter Block al in 2002 [14]. Het is doen wat belangrijk is, beginnend bij het besef dat dichtbij huis, in de mensen om ons heen veerkracht schuilt en het begin van verandering. Dat als uitgangspunt nemen in beleid geeft hoop voor de toekomst.
"Weet jij wat goed gaat in je buurt en wat niet? Probeer je zelf anderen te betrekken in beslissingen die hen raken?
Hoe goed luister je zelf? Durf je twijfel in jezelf toe te laten? Waarin zie jij hoop voor de toekomst?"
Literatuur
- Blanken, M. & Verhoeven, N. (2023). Ervaren Brede Welvaart. Hoe Brabanders de kwaliteit van hun leven en leefomgeving waarderen in 2022. Tilburg: Het PON & Telos.
- VWDR (2023). Koester de democratie! Een dringende oproep om de democratische rechtsorde weer voor iederéén te laten werken.
- Van der Haar, M., Nagelkerke, K. & Smulders, I. (2023). Buurtverbinders in Tilburg-Noord. Tilburg: Het PON & Telos.
- Voormalig SCP-directeur Paul Schnabel (2004). Uitspraak.
- SCP (2024). Burgerpersperspectieven 2024, bericht 1.
- Agterbosch, S. e.a. (2024). Accentueer het verschil. Een regionaal perspectief op achterstanden in Nederland. Rapport in het kader van BZK-traject "Elke regio telt". Tilburg: Het PON & Telos.
- J. Dagevos, F. Bijster, J. Janssen, J. Kroeze & S. Paenen (2022). Werelden van verschil. Achterstandsproblematiek in kaart gebracht.
- Stella Hoff, Cok Vrooman, Jurjen Iedema, Jeroen Boelhouwer & Jeanet Kullberg (2021). Verschil in Nederland 2014-2020. Den Haag: SCP.
- SCP (2022). Burgerperspectieven, bericht 2.
- Dekker, P. (Ed.) (2022). Politieke polarisatie in Nederland. Het Wereldvenster.
- Smulders, I. & Nagelkerke, K. (nog niet gepubliceerd). . Tilburg: Het PON & Telos.
- Blanken, M. & Verhoeven, N. (2023). Ervaren brede welvaart. Hoe Brabanders de kwaliteit van hun leven en leefomgeving waarderen in 2022. Tilburg: Het PON & Telos.
- Tjeenk Willink, H. (2018). Groter denken, kleiner doen. Amsterdam: Promotheus.
- Block, P. (2002). Het antwoord op hoe? Is Ja! Doen wat belangrijk is. Schoonhoven: Academic Services.
Foto's en video's: Artists Eye / Unsplash, BrabantKennis, Dezaldy Irfan / Unsplash, Renevda / Shutterstock, Matthias Groeneveld / Pixabay.
Ontwerp en eindredactie: Mark Dierick
Copyright © 2024 Het PON & Telos. Delen uit deze uitgave mogen worden gekopiëerd voor niet-commerciële doeleinden en moeten worden voorzien van de juiste bronvermelding.
