Geen jongerencultuur zonder jongeren
Een verkenning in Helmond
Hoe willen jongeren deelnemen aan cultuur? Het antwoord op deze vraag is complexer dan je misschien zou denken. Want om beleid te maken dat aansluit bij de huidige generatie, is het cruciaal om de unieke leefwereld en uitdagingen van jongeren te begrijpen. En die uitdagingen zijn nu misschien wel groter dan ooit: school, bijbaantjes en een sociaal leven strijden zoals altijd om de aandacht van jongeren. Daarbovenop komen een online leven op sociale media, de tijd en ervaringen die verloren gingen door het (post-)coronatijdperk, en de prestatiedruk die sommige jongeren sterk ervaren. Tegelijkertijd bleek uit een verkenning die we uitvoerden in Helmond óók dat jongeren zélf goed onder woorden kunnen brengen wat hen bezighoudt. Wat kan een open gesprek ons bieden om het jongeren- en cultuurbeleid van de toekomst vorm te geven?
Cultuurdeelname heeft positieve effecten op het welzijn en de persoonlijke ontwikkeling van jongeren. De gemeente Helmond vroeg ons daarom eind 2023 – in het kader van het project Jeugdvriendelijke Stad – om de wensen van jongeren rondom cultuurdeelname in kaart te brengen. Vanuit het project kwam daarbij wel de eis dat we ons advies zouden ontwikkelen in samenspraak met de jongeren zélf. Ook was het belangrijk dat het advies in overeenstemming zou zijn met de andere ambities van de gemeente; niet in de laatste plaats de ambitie om ‘een toekomstbestendige stad [te zijn], met Brede Welvaart als fundament’. Die ambitie maakt het betrekken van jongeren des te interessanter; een integrale en intergenerationele blik past immers perfect bij het bredewelvaartsdenken. Breder kijken dan cultuur en verder kijken dan het heden is een must; verbeteringen moeten hier én elders gevoeld worden, nu én later.
Dit streven – het op elkaar afstemmen van een algemenere visie en het toegespitste cultuurbeleid – zagen wij ook gereflecteerd in ons onderzoek. Hoewel wij ons richtten op vragen rondom cultuurdeelname, zagen wij ook veel bredere maatschappelijke aspecten die belangrijk zijn om samen met het cultuurbeleid op te pakken. In gesprek met jongeren kwam cultuur niet in een vacuüm aan bod; andere aspecten uit hun leven stonden duidelijk in verbinding met hun wensen en voorkeuren over cultuur.
Wat is er nu al?
Ter voorbereiding op de gesprekken analyseerden we het jongeren- en cultuurbeleid van de gemeente Helmond. Dat uitgebreide beleid kent veel raakvlakken met het ambitieakkoord voor 2022-2026, met name als het gaat om talentontwikkeling en jongerenparticipatie. De gemeente ziet cultuur niet alleen als doel op zich, maar ook als een middel; bijvoorbeeld om van Helmond een aantrekkelijke stad te maken “waar mensen graag (blijven) wonen, werken en verblijven”. Hierbij is vooral de financiële steun aan initiatieven duidelijk zichtbaar. Inspraak van en samenwerking met jongeren is er nog niet altijd of blijft onder de radar. Zo biedt de gemeente een plek voor (jonge) evenementenorganisatoren om hulp te vragen, maar bij navraag bleken maar weinig jongeren hier gebruik van te maken.
"Culturele activiteiten kunnen een verbindende manier zijn om jongeren een plek te bieden die níet thuis, níet op school en niet commercieel is."
In gesprek
Voor het onderzoek spraken we jongeren van 14 tot en met 27 jaar, gevonden via schoolklassen en een open oproep. Vmbo-t 3-, havo 3- en vwo 4-leerlingen spraken we in de klas; oudere jongeren van 18 tot en met 27 jaar in een groepsgesprek. Deze oudere groep bestond uit zowel studerende als werkende jongeren. Als vertrekpunt stelden we een aantal vragen.
Wat speelt er op het gebied van jongeren en culturele en creatieve activiteiten in Helmond? Wat doe je in je vrije tijd? Waar heb je behoefte aan? En: waar zou de gemeente zich dan binnen het cultuurbeleid voor jongeren op moeten richten?
Een veilige plek
Uit de gesprekken blijkt ten eerste dat de jongeren behoefte hebben aan culturele activiteiten in een sociale context. Ze vinden het sociale aspect van cultuurdeelname belangrijk, maar nemen in de praktijk vaak individueel deel aan creatieve en culturele activiteiten. Hier liggen kansen; bijvoorbeeld door cultuurlocaties aantrekkelijker te maken en door het gebruik ervan als ontmoetingsplek te stimuleren. Jongeren kunnen dan ook buitenshuis makkelijker in contact komen met andere jongeren met gelijke interesses.
Want, zo bleek: jongeren missen vooral een plek om veilig met anderen te zijn. In coronatijd, voor deze jongeren de formatieve jaren, is het gebruikelijk geworden om enkel bij anderen thuis af te spreken – in de stad was immers alles dicht. Daarnaast zagen we dat jongeren buitenshuis met name winkels of horecagelegenheden bezoeken. Culturele activiteiten kunnen zodoende een verbindende manier zijn om jongeren een plek te bieden die níet thuis, níet op school en niet (noodzakelijk) commercieel is. Een plek, kortom, om jezelf te zijn en jezelf te ontdekken.
Inspiratie
Over ontdekking gesproken: sociale media zoals Instagram en TikTok zijn een grote inspiratiebron voor het vinden van creatieve en culturele activiteiten, en zijn daarom voor zowel cultuurbeoefening als cultuurbezoek erg belangrijk. Omdat er geen centraal, of bij de jongeren bekend, kanaal was met álle activiteiten in de gemeente of daarbuiten, hangt wat een jongere van het culturele aanbod weet erg af van wie ze volgen en in welke ‘bubbel’ zij zich bevinden. Juist deze onbekendheid met het aanbod zorgt ervoor dat jongeren zich er minder betrokken bij voelen.
Ook gaven de jongeren aan dat het aanbod dat zich op hen richt de plank vaak net misslaat: ze worden niet altijd betrokken bij de ontwikkeling van het aanbod, en het aanbod dat er is lijkt hen nét niet leuk. Al blijkt het soms ook moeilijk om te formuleren wat ze dan wél zouden willen – als je niet weet wat er is, en je niet de mogelijkheden hebt of voelt om te ontdekken wat je wel en niet leuk vindt, is het lastig om de vinger te leggen op wat er ontbreekt in het aanbod. Sommige jongeren willen graag een plek waar ze iets cultureels of creatiefs kunnen doen, maar vinden het lastig om onder woorden te brengen wat voor plek dit dan moet zijn. Ook wisten niet alle jongeren waar ze zouden moeten beginnen wanneer ze zelf iets zouden willen organiseren.
"Sommige jongeren willen graag een plek waar ze iets cultureels of creatiefs kunnen doen, maar vinden het lastig onder woorden te brengen wat voor plek dit moet zijn."
Passief of actief?
Tot slot een opmerkelijke bevinding: passieve cultuurdeelname (zoals het luisteren naar muziek, het kijken van films of het lezen van boeken) zien jongeren niet echt als ‘cultuur’, eerder als iets vanzelfsprekends. Het lijkt erop dat ze vooral de ‘actieve’ cultuurparticipatie zien als creatieve of culturele activiteit; het ‘doen’, als uitlaatklep en als gelegenheid voor sociaal contact, is hierbij belangrijk. Dit biedt kansen als het gaat om het betrekken van jongeren bij activiteiten die zij al doen, zoals muziek luisteren of lezen; anderzijds zijn dit nou juist de activiteiten waarbij de sociale aspecten minder vanzelfsprekend naar voren komen.
Aanbevelingen
Wat zijn onze belangrijkste aanbevelingen als het gaat om het begrijpen van de leefwereld van jongeren én het hierbij aan laten sluiten van cultuurbeleid?
1. Betrek jongeren structureel én op de lange termijn bij het aanbod én het beleid
Een goede manier om ervoor te zorgen dat het cultuuraanbod en -beleid beter aansluiten op de wensen van jongeren, is door hen zelf te laten meedenken en hen concreter te ondersteunen bij het uitwerken en realiseren van ideeën. Volgens de jongeren ontbreekt bovendien een overzicht van alle culturele activiteiten, cursussen en workshops in Helmond. Ook signaleerden we dat de succesvolste culturele activiteiten voor jongeren vaak van tijdelijke aard waren. Deze projecten werden vervolgens vervangen door een nieuw project, zonder dat er gebouwd wordt aan een stevige basis voor deze doelgroep. De lange termijn blijkt lastig verenigbaar met deze projectencarrousel.
2. Heb aandacht voor specifieker doelgroepenbeleid
Het lijkt erop dat de groep tussen 18 en 30 jaar tussen wal en schip valt, aangezien de organisatoren hen vaak zien als volwassenen; veel creatief aanbod (zoals cursussen) stopt wanneer ze 18 zijn geworden. Tegelijkertijd zien de jongeren het bestaande culturele aanbod voor volwassenen meer als ‘iets waar je ouders naartoe gaan’. Ook missen voornamelijk de jongere jongeren evenementen voor hun leeftijdsgroep met populaire, grote artiesten en een festivalsfeer. De meeste bestaande evenementen hanteren een leeftijdsgrens of richten hun programma op een breder, volwassen publiek.
3. Andere maatschappelijke thema’s als randvoorwaarde voor cultuurdeelname van jongeren
Onze gesprekken over cultuurdeelname met jongeren raakten al snel ook aan ándere maatschappelijke thema’s die meegewogen moeten worden. Een voorbeeld hiervan is veiligheid (en veiligheidsgevoelens). Voor minderjarigen zijn er bijvoorbeeld steeds minder uitgaanslocaties. De plekken díe er nog zijn, voelden volgens de jongeren niet altijd veilig. Zodoende spreken jongeren in deze leeftijdsgroep vaker thuis met elkaar af, waar minder (sociale) controle is.
Uiteraard heeft ook de coronapandemie een grote invloed gehad op het (culturele) leven van deze jongeren. In hun formatieve jaren kwamen jongeren minder culturele activiteiten tegen buiten hun thuissituatie. Zo bleek uit onze gesprekken dat jongeren die zelf cultureel actief zijn, vaak iemand hebben in hun gezin die dat ook is. Ook zorgen vermeende leerachterstanden en het gevoel van prestatiedruk voor een situatie waarin sommigen van hen geen ruimte voelen om zich met iets anders bezig te houden dan met school en hun familie.
In samenhang beschouwen, samen aanpakken
Hoewel dit traject zich enkel op Helmond richtte, zijn de uitdagingen waar Helmondse jongeren tegenaan lopen waarschijnlijk niet uniek. De observaties geven vooral het belang aan van domeinoverstijgend kijken bij beleidsontwikkeling – in dit geval bij het ontwikkelen van cultuurbeleid. Juist dán wordt zichtbaar waar de behoeftes liggen, waar culturele activiteiten bijvoorbeeld een sociale functie kunnen vervullen, of waar jonge organisatoren moeite hebben met ‘het systeem’. En de jongeren? Tijdens dit traject werd JOONG opgericht: een platform voor en dóór ondernemende, creatieve jongeren. Met ondersteuning van de gemeente, maar ook met vrijheid en initiatief bij de jongeren zelf. Inmiddels is de begeerde activiteitenkalender er, en is er een direct lijntje met de gemeente. Voor én door Helmonds joong!
Wethouder Marita van Lierop over het onderzoek en de toekomst
Waarom heeft de gemeente Helmond dit onderzoek laten uitvoeren?
We wilden een beter beeld krijgen van wat jongeren aan cultuur doen in de gemeente en wat de behoefte van de jongeren is op dat vlak.
Waarom is het thema jongeren en cultuur belangrijk voor gemeente Helmond?
Een goede, toegankelijke culturele infrastructuur is van groot belang voor de gemeente. Deze infrastructuur zou aantrekkelijk moeten zijn voor alle Helmonders, en in het kader van de ambities van de gemeente Helmond als jeugdvriendelijke stad, zeker ook voor jongeren.
Wat is er op het gebied van jongeren en cultuur in Helmond veranderd na september 2023? En wat gaat er in de toekomst nog veranderen?
Het onderzoeksrapport is mede opgesteld om als bouwsteen te dienen voor de nieuwe cultuurvisie: de Cultuurvisie 2040. Die is in de zomer van 2024 vastgesteld door de gemeenteraad. Onze stad is een schaalsprong aan het maken. Dit betekent dat onze culturele infrastructuur zowel kwalitatief als kwantitatief moet kunnen meegroeien met de sprong die we maken. Belangrijk is dat cultuur toegankelijk moet zijn voor iedereen, er mogen geen drempels zijn voor cultuurdeelname.
Om als gemeente hierin strategie te bepalen is, samen met de stad, een cultuurvisie opgesteld, inclusief een nog op te stellen meerjarig uitvoeringsprogramma. Volgend op de cultuurvisie stellen we een meerjarig uitvoeringsprogramma op: de cultuuragenda. Elke vier jaar bekijken we of dit programma nog voldoet, of dat we moeten bijstellen om de strategische doelen te halen. Het strategische doel ‘Betrokken jongeren’ wordt hierin samen met jongeren uitgewerkt voor de periode 2025-2028.
Ook is in 2023 het jongereninitiatief Joong! Helmond opgericht door de grote culturele instellingen in Helmond. Joong! is heel actief in de stad en bereikt een brede groep aan jongeren. Ook andere culturele instellingen en organisaties weten hen te vinden.
drs. Karin du Long
Karin is adviseur-onderzoeker bij Het PON & Telos. Ze zoekt naar creatieve manieren om opdrachten te vertalen naar concrete doelen en onderzoeksvragen; daarbij zet ze het liefst vernieuwende onderzoeksmethoden in.
Sophie de Jong MSc MA
Sophie is socioloog en cultuurwetenschapper, met een specialisatie in cultuurbeleid en cultureel ondernemerschap. Als adviseur-onderzoeker bij Het PON & Telos draagt ze bij aan meer kennis én kunde rondom het cultuurbeleid.