De stille verbinding van het midden
In het maatschappelijk debat over de toekomst van landbouw en landelijk gebied zijn het de luidste stemmen die de toon zetten. Je bent vóór de landbouw en dus tegen de natuur, en omgekeerd. Hierdoor raakt het gesprek al snel gepolariseerd en raakt nuance uit beeld. De brede middengroep van boeren en plattelandsbewoners die zich zorgen maakt over zowel landbouw als natuur en er genuanceerde opvattingen op nahoudt wordt minder goed gehoord. Dit staat niet alleen de verbinding tussen verschillende belangen en partijen in de weg, ook voor een toekomstig, waarde(n)vol platteland – waarin de samenhang tussen ecologische, economische en sociale functies voorop staat – is juíst toenadering nodig.
Om de veranderingen die ophanden zijn in het landelijk gebied zoveel mogelijk ten goede te laten komen aan brede welvaart voor iedereen, moeten alle betrokkenen worden gehoord; niet alleen boeren of conservatieve ketenpartners die hard roepen, maar ook de boeren die de media niet opzoeken. En niet alleen (lokale) politici die zich met uiteenlopende motieven mengen in het publieke debat, maar ook betrokkenen met een genuanceerde blik, die liever wegblijven van het zwart-witbeeld dat vaak wordt geschetst. Ruimte voor het stille midden dus. Gelukkig brengt deze groep nu al verbinding. Spelers uit de genuanceerde, brede middengroep zetten uit eigen beweging al stappen richting een vitaal en duurzaam platteland en creëren daarmee een route uit de (politieke) impasse in het stikstofdossier.
Uitzichtloze strijd
Als we afgaan op de meest in het oog springende media-uitingen over de transitie van het landelijk gebied, ontstaat er een beeld van een uitzichtloze strijd: plannen die worden gemaakt maar niet uitgevoerd (zoals het Nationaal Programma Landelijk Gebied en verschillende Provinciale Programma's Landelijk Gebied), groepen die elkaar te vuur en te zwaard lijken te bestrijden, en alarmerende berichten over de steeds verder verslechterende natuur en verdiencapaciteit van agrariërs. Boeren, burgers, overheden en marktpartijen lijken uitsluitend strijdige belangen te hebben en elke keuze die kan worden gemaakt, zorgt voor verdere verwijdering: ‘wie niet voor mij is, is tegen mij’. Elkaar vinden in oplossingen en verbindingen lijkt steeds moeilijker. De werkelijkheid is echter weerbarstiger, diverser en genuanceerder.
"Zonder het tegenwicht van een grote middengroep, brengen de extremen de discussie gemakkelijker uit balans."
Grote middengroep wordt niet gehoord
Uit ons onderzoek naar polarisatie in andere contexten (publicatie volgt later dit jaar) weten we dat vocale minderheden vaak de boventoon voeren in het (verhitte) publieke debat, terwijl er een veel grotere middengroep is met een relatief neutrale houding. De extremen krijgen veel aandacht in de media, terwijl juist nuance nodig is om polarisatie te voorkomen. [1] Het journalistieke principe van hoor en wederhoor speelt hier ook een rol in, bewust of onbewust. Journalisten zoeken naar sterke meningen aan beide zijden van het spectrum. Tegelijkertijd blijft de grote gematigde groep in het midden onbenoemd, aangezien die voor de gemiddelde journalist niet of minder interessant is. [2] Politieke bestuurders, zich bewust van deze mechanismen, spelen hier vervolgens op in en beïnvloeden hiermee ook de heersende verhaallijnen. Hierdoor ontnemen media en politiek het zicht op wat de meerderheid vindt en de brede diversiteit die daarbij hoort. [3]
De nuance van het stille midden
Het zogenoemde ‘stille midden’ [4] is vaak een gedifferentieerde groep, zowel qua achtergrondkenmerken als qua houding. Binnen deze groep bewegen zowel mensen die te typeren zijn als onverschillig over een onderwerp, als mensen die betrokken maar genuanceerd zijn. Mensen kunnen immers ook vanuit betrokkenheid een positie in het midden verkiezen, omdat zij het niet eens zijn met beide uitersten. Deze middengroep is cruciaal voor de balans: zonder het tegenwicht van een grote middengroep, brengen de extremen aan de polen de discussie gemakkelijker uit balans. Een sterk gepolariseerd debat dwingt alle partijen om een kant te kiezen: het midden lijkt niet meer te bestaan. Het nuanceren van de polen is dan ook van belang om te voorkomen dat het stille midden zich niet meer publiekelijk durft uit te spreken. [5] Polarisatie-expert Brandsma stelt dat je, wanneer je het midden wilt binden, niet neutraal maar onafhankelijk en empathisch moet zijn. Het vraagstuk benoemen is daarbij van veel groter belang dan het komen met oplossingen. [6]
"Er is niet één soort boer, één soort landschap of één soort natuur."
'De stem van de boer' als illusie
Deze mechanismen en spelers zijn ook zichtbaar in de landbouwtransitie: een vocale minderheid van – in het meest extreme geval – Farmers Defence Force-aanhangers die zich sterk laat horen in het publieke debat, waarmee soms lijkt alsof dat ‘de stem van de boer’ is. Terwijl er intussen ook een stiller midden van betrokkenen is [7], bestaande uit agrariërs die individueel of collectief nadenken over de constructieve stappen die zij kunnen zetten. Initiatieven van boeren om hun eigen bedrijfsvoering te wijzigen, of om in samenwerking met collega’s, natuurorganisaties of burgers aan de slag te gaan om een betere balans te vinden tussen bedrijf, natuur en leefomgeving. Inspirerende voorbeelden zijn het werk van Stimuland (zie kader) en de gebiedscoöperatie Buijtenland van Rhoon.
Een brede blik
Het debat over de transitie van het landelijk gebied wordt vaak vooral gevoerd in het licht van stikstofproblematiek, waarbij ecologisch doelbereik voorop staat. Deze smalle blik op de complexe problematiek heeft tot nu toe niet voor passende oplossingen gezorgd, omdat die neer lijkt te komen op een keuze voor de boer óf voor de natuur. Dit valse dilemma plaatst partijen tegenover elkaar, terwijl de sleutel uit de impasse in werkelijkheid toch echt lijkt te liggen in de samenwerking tussen alle betrokken partijen. Verbreding van de blik op én het gesprek over het probleem is dus essentieel. De noodzakelijke veranderingen in het landelijk gebied hebben impact op veel meer dan de bedrijfsvoering van agrariërs en de kwaliteit van de natuur. Het gaat om een 'geleefd landschap', waarin veel verschillende mensen, dieren en planten hun plek hebben. De enige manier om hier recht aan te doen, is dan ook om de verschillende perspectieven mee te nemen in gesprekken en besluiten; niet vanaf afzonderlijke eilandjes, maar door vanuit het brede midden een brug te slaan. In de praktijk werken we daar al aan, bijvoorbeeld door de sociaaleconomische impact van natuurmaatregelen in kaart te brengen voor provincies, regio’s en gebieden.
Boeren als natuurbeschermers
In een tijd waarin landbouw en natuurbeheer vaak als tegengestelde belangen worden gepresenteerd, bewijst de Coöperatie Agrarisch Terreinbeheer Wierden (CATB Wierden) dat oplossingen in het midden te vinden zijn. Tientallen boeren in de gemeente Wierden in de provincie Overijssel hebben zich onder leiding van een initiatiefgroep van zeven boeren verenigd om niet alleen hun eigen toekomst zeker te stellen, maar ook actief bij te dragen aan natuurbehoud en biodiversiteit. Dit initiatief toont hoe economische, ecologische en sociale belangen elkaar kunnen versterken in plaats van uitsluiten.
Boeren en natuurbeheer hand in hand
De coöperatie heeft de ambitie om gronden te beheren waar natuur, waterbeheer en agrarische activiteiten met elkaar verweven zijn. De deelnemende boeren willen zich inzetten voor biodiversiteit door bloemrijke akkerranden aan te leggen, houtwallen te herstellen en nestkasten te plaatsen. Door deze maatregelen ontstaat een landschap waarin de landbouwproductie hand in hand gaat met ecologisch herstel en de versterking van de leefomgeving voor flora en fauna.
Waterbeheer als gedeelde uitdaging
Een van de grote uitdagingen in Twente is de waterbeschikbaarheid. Periodes van droogte en wateroverlast wisselen elkaar steeds vaker af, wat zowel agrariërs als natuurbeheerders raakt. De CATB Wierden laat zien dat door samenwerking tussen boeren, overheden en natuurorganisaties slimme oplossingen mogelijk zijn. Door bodemverbetering, waterretentie en innovatief landgebruik willen zij bijdragen bij aan een robuuster watersysteem, waarvan niet alleen de landbouwsector profiteert, maar de hele regio.
Ondersteuning en samenwerking
Dit project krijgt (financiële) steun van de gemeente Wierden, Rabobank en LTO Noord en werkt nauw samen met natuurorganisaties, overheden en kennisinstellingen. Stichting Stimuland heeft een faciliterende en verbindende rol gespeeld bij de oprichting en inrichting van de organisatie met als doel boeren te ondersteunen in hun transitie naar een duurzamer bedrijfsmodel. Dit laat zien dat het stille midden – waarin dialoog en gedeelde belangen centraal staan – cruciaal is om de polarisatie in het landelijk gebied te doorbreken en samen te werken aan toekomstbestendige oplossingen.
Kans
CATB Wierden is een krachtig voorbeeld van hoe het combineren van ecologische, economische en sociale functies leidt tot een veerkrachtig platteland. Dit model bewijst dat door samenwerking en maatwerk een duurzame en winstgevende toekomst mogelijk is voor zowel boeren als de natuur. De coöperatie fungeert als een platform waarin agrariërs samen optrekken en gezamenlijk een sterke positie willen innemen in het beheer van land en water. Hiermee ontstaat een inspirerend voorbeeld van hoe landbouw en natuurbeheer elkaar kunnen versterken in plaats van beconcurreren.
Een stem geven aan het stille midden
Een brede blik vanuit het stille midden biedt niet alleen de ruimte om elkaar in het debat en in de praktijk terug te vinden, maar zorgt ook voor bekendheid met de diversiteit aan oplossingen die deze transitie nodig heeft. Er is niet één soort boer, één soort landschap of één soort natuur. In de dagelijkse praktijk is er een breed scala aan bedrijfsmodellen en landinrichtingen waar landbouw en natuur elkaar vinden. Ze zijn er al, laat bovenstaand kader en ook ons interview met Danielle de Nie van Wij.Land zien. Nu verdienen deze voorbeelden versteviging in het debat om de polariserende, vertragende polen tegenstand te bieden. Als we echt gebiedsgericht vooruit willen, en de constructieve middengroep daarvoor zien als baken om op te sturen, moet daar dus letterlijk en figuurlijk ruimte voor komen. Ruimte, en liever nog: ondersteuning, voor initiatieven waarbinnen pioniers op eigen kracht aan de slag gaan om natuur, landbouw en omgeving te verbinden en zo te verbeteren. Alleen zo geven we stem aan de stille verbinders die nú al laten zien hoe een sociaal, economisch een ecologisch verbonden platteland eruitziet.
Foto's
Hao Le/Unsplash, Denise Jans/Unsplash, Creative Nature/iStock, Ries Bosch/Unsplash
Met dank aan Stimuland
dr. Imke Smulders
Imke is senior adviseur-onderzoeker bij Het PON & Telos en heeft expertise op het gebied van participatie, sociale veiligheid en communicatie. Met haar onderzoekswerk wil ze bijdragen aan een sociale, rechtvaardige samenleving.
Katja Nagelkerke MSc
Katja onderzoekt als adviseur-onderzoeker en socioloog vraagstukken rondom verandering, verbinding en vertrouwen. Ze werkt hieraan binnen de thema’s brede welvaart en de transitie van het landelijk gebied.
Verwijzingen
[1] Verloove, J., Van Wonderen, R., & Felten, H. (2020). Theorieën en aanpakken van polarisatie. Utrecht: Kennisplatform Integratie en Samenleving; Wonderen, R. V., & Witte, R. (2016). Handreiking Omgaan met maatschappelijke spanningen. Utrecht: Kennisplatform Integratie en Samenleving. [2] Logeion (2023). Omgaan met polarisatie in communicatie. [3] Verloove, J., Van Wonderen, R., & Felten, H. (2020). Theorieën en aanpakken van polarisatie. Utrecht: Kennisplatform Integratie en Samenleving; Wonderen, R. V., & Witte, R. (2016). Handreiking Omgaan met maatschappelijke spanningen. Utrecht: Kennisplatform Integratie en Samenleving. [4] Brandsma, B. (2020). Polarisatie: inzicht in de dynamiek van wij-zij denken. BB in Media; Brandsma, B. (2021). Luisteren naar de zachte stemmen. VNG Magazine, pp. 38-41 [5] Kruikemeier, S. (2023). Interview met hoogleraar Digitale Media en Maatschappij bij de groep Strategische Communicatie van Wageningen University & Research. Logeion. [6] Juffermans, J. (2020, 22 juli). In tijden van groeiende polarisatie vestigt filosoof Bart Brandsma zijn hoop op het stille midden. Vrij Nederland. [7] ‘Het peloton’ genoemd in een advies over provinciale bevordering van natuurinclusieve landbouw, van Brabant Advies in samenwerking met Het PON & Telos.