Grip en vertrouwen:
cruciale ingrediënten voor een fijn leven
Onderzoek naar brede welvaart leert ons dat grip op het leven en vertrouwen in de overheid essentiële ingrediënten zijn voor een goed ervaren kwaliteit van leven en leefomgeving. Goede reden om in te zetten op het versterken daarvan, maar dat vraagt wel om een betrouwbare overheid bij het maken en uitvoeren van beleid.
Een betrouwbare overheid neemt de burgerlogica serieus doordat ze responsief is en oog heeft voor het willen en kunnen van álle inwoners. Het vormgeven van realistische inwonersparticipatie en het structureel integreren van de beleefde wereld in beleid en bestuur zijn voorbeelden van hoe te handelen als een betrouwbare overheid.
Kwaliteit van leven en leefomgeving
Iedere twee jaar vragen we ruim 10.000 Brabantse inwoners naar de kwaliteit van hun leven en leefomgeving in Noord-Brabant. Eerder deden we dat in het licht van participatie en sociale veerkracht, tegenwoordig gaat het over de kwaliteit van leven bekeken vanuit het perspectief van brede welvaart: de ervaren brede welvaart. Kwaliteit van het leven wordt daarbij bepaald door de mogelijkheden die inwoners hebben en ervaren op de diverse thema's.
Voor een positieve waardering van het eigen leven zijn de mate van grip en vertrouwen van groot belang. Grip betreft het vermogen van mensen om met veranderingen en onzekerheden om te kunnen gaan: het is de mate waarin mensen regie voeren over het eigen leven. Grip wordt ook wel persoonlijke controle [1], redzaamheid [2] of veerkracht [3] genoemd.
Een tweede belangrijk ingrediënt voor levenstevredenheid is vertrouwen. [4] Dit betreft zowel het vertrouwen in de medemens als in de overheid. Vertrouwen is voorwaardelijk voor het aangaan van verbindingen en voor participatie. Tegelijkertijd draagt verbinding maken met anderen en participeren in sociale netwerken en gemeenschappen bij aan het vertrouwen van mensen. Vertrouwen is daarmee een belangrijke factor voor het sociaal kapitaal in de samenleving. [5]
Meer levenstevredenheid
Verdiepende analyses leren ons dat de mate van grip en vertrouwen in de overheid cruciaal zijn voor een fijn leven. De meest krachtige en consistente voorspeller voor de tevredenheid met de verschillende thema’s van brede welvaart is de mate van grip van mensen. Hoe meer grip men heeft op het leven, des te tevredener men is over de kwaliteit van hun leven en leefomgeving. Het figuur rechts laat zien hoe majeur het gevonden verschil is: 82% van de mensen met grip op het leven is tevreden met hun brede welvaart, terwijl slechts 37% van de mensen die geen grip hebben tevreden is.
Eenzelfde verband is zichtbaar voor het vertrouwen in de overheid. Dit is namelijk ook een - iets minder krachtige maar nog steeds belangrijke - voorspeller voor tevredenheid met de eigen brede welvaart. Het figuur links laat zien dat 75% van de mensen met veel vertrouwen in de overheid tevreden is met de kwaliteit van hun leven en leefomgeving, terwijl 53% van de mensen die weinig tot geen vertrouwen hebben in de overheid tevreden is.
Samengestelde maat van ervaren brede welvaart [6] Om de tevredenheid met het leven (ervaren brede welvaart) te meten hebben we inwoners gevraagd een rapportcijfer tussen 1 en 10 te geven voor in totaal 17 onderwerpen die horen bij de thema’s van brede welvaart. Door deze wijze van uitvragen is het mogelijk om ervaren brede welvaart in één samengestelde maat uit te drukken. Deze overkoepelende maat geeft een goede eerste indruk van hoe Brabanders overall de brede welvaart in hun eigen leven in het hier en nu ervaren. Degene die een cijfer van 7,6 of hoger scoren horen bij de groep tevreden, degenen die lager dan een 5,6 scoren zijn ontevreden en de groep daartussen is deels tevreden.
"Het wantrouwen van inwoners [in de overheid] is niet een probleem maar een symptoom."
Handelen als een betrouwbare overheid
Deze resultaten laten zien hoe belangrijk grip en vertrouwen in de overheid zijn voor een positief ervaren kwaliteit van leven. De overheid kan aan het versterken daarvan een belangrijke bijdrage leveren, namelijk door een betrouwbare overheid te zijn. Wouter Schakel verwoordde dat treffend in gesprek met Movisie: dat gaat niet over het oppoetsen van het imago van de overheid, maar om het veranderen van haar werkwijze. [7] Immers is het wantrouwen van inwoners niet een probleem maar een symptoom, zoals eerder beschreven in dit magazine. Betrouwbaarheid draait om het vermogen en de motivatie om de belangen van inwoners te behartigen.
De oproep om het menselijk perspectief in beleid- en besluitvorming serieus te nemen wordt dan ook steeds krachtiger. In de publieke beleidscyclus zijn er diverse momenten denkbaar waar aandacht hiervoor essentieel is. Bijvoorbeeld het in beeld brengen van ervaringen en behoeften van inwoners op een bepaald maatschappelijk vraagstuk, het toetsen of de verwachte verandering van mensen wel realistisch is, het mogelijk maken van inwonersparticipatie of het nagaan van de impact van beleid op mensen.
Meer grip door realistische inwonersparticipatie
In tijden van grote maatschappelijke (verander)opgaven, zoals de energietransitie of de wooncrisis, is er gegarandeerd sprake van onzekerheid. Alleen wanneer inwoners voldoende grip ervaren, kunnen zij omgaan met een zekere mate van onzekerheid. Daarom is het zinvol om als overheid bij het maken en uitvoeren van beleid in te zetten op het vergroten van de grip van inwoners. Denk bijvoorbeeld aan de formele rechten en feitelijke mogelijkheden van inwoners om invloed uit te oefenen op wat er in hun directe leefomgeving gebeurt. Het zorgvuldig kiezen van realistische en bij het vraagstuk passende vormen van inwonersparticipatie is dan essentieel.
Dit kan bijvoorbeeld ook betekenen dat sommige inwonersgroepen meer gebaat zijn bij klassieke belangenbehartiging door competente volksvertegenwoordigers. De WRR benadrukt hierin de belangrijke taak voor de overheid om te zorgen voor een navigeerbare omgeving voor inwoners. [1] Dit betekent dat de overheid ervoor moet zorgen dat mensen weten wat hun rechten en mogelijkheden zijn, waar zij terecht kunnen als ze daarvan gebruik willen maken, en dat de regels begrijpelijk en doenlijk zijn, en niet zomaar opeens kunnen veranderen.
"Het is best bijzonder dat er in de publieke beleidscyclus nog zo weinig oog is voor de beleefde wereld van inwoners."
De waarde van de beleefde wereld
Een manier om systematisch het perspectief van inwoners mee te nemen in beleid en bestuur is door het inzetten van een structurele inwonerspeiling. We zien dat op steeds meer plekken georganiseerd worden. Waarbij de één gaat voor een eigen panel met inwoners dat regelmatig bevraagd wordt, zet de ander een tweejaarlijks steekproefonderzoek uit onder de inwoners van een gemeente, regio of provincie. Het doel is het ophalen van onder meer ervaringen, houdingen, gedragingen en behoeften van mensen in relatie tot een bepaald onderwerp, vraagstuk, opgave, ontwikkeling, beleid en uitvoering. Om op basis daarvan bijvoorbeeld vraagstukken te agenderen, ontwikkelingen te prioriteren in de beleidsvorming, de uitvoering van beleid te monitoren en de impact van het beleid op inwoners na te gaan.
Een vaak gebruikte korte definitie van brede welvaart is ‘alles wat mensen van waarde vinden voor een fijn leven’. Dan is het best bijzonder dat er in de publieke beleidscyclus nog zo weinig oog is voor die beleefde wereld van inwoners. Beleidsmakers zullen doorgaans focussen op de feitelijk aanwezige mogelijkheden en zekerheden van mensen en proberen daarop te sturen, bijvoorbeeld door een collectieve groene energievoorziening te faciliteren of door voldoende huizen te bouwen.
Gevoelstemperatuur
De wijze waarop mensen hun mogelijkheden beleven wordt door hen veel minder snel als legitiem aangrijpingspunt voor interventie beschouwd, terwijl dit wel heel waardevol kan zijn. Volgens de WRR worden individuele houdingen en gedrag immers uiteindelijk bepaald door hoe zeker mensen zich voelen, en niet per se door hoe zeker hun omstandigheden objectief gezien zijn. [1] Hilde Blank, lid van het programmaberaad van het Nationaal Netwerk Brede Welvaart, inspireerde mij in deze met het onderscheid temperatuur versus gevoelstemperatuur. Veel mensen checken voordat ze op pad gaan in de ochtend het weerbericht voor die dag om te bepalen of en zo ja welke jas passend is bij het weer. Opmerkelijk genoeg wordt in die keuze vaak meer waarde gehecht aan de weergegeven gevoelstemperatuur dan de daadwerkelijke buitentemperatuur.
De provincie Noord-Brabant is de uitdaging aangegaan om ook de beleefde wereld te integreren in haar brede welvaartsbeleid. Dat doet zij bijvoorbeeld door structureel de objectieve en subjectieve gegevens over de kwaliteit van leven en leefomgeving in samenhang te bezien in de Brabantse monitor brede welvaart.
Brabantse monitor brede welvaart - editie 2024
Het doel van deze tweejaarlijkse monitor is om op gestructureerde wijze objectieve en subjectieve informatie verzamelen over de regionale brede welvaartsontwikkeling in Noord-Brabant. Ook tracht het bij te dragen aan het vergroten van inzicht over de samenhang tussen de thema’s van brede welvaart. Het eindresultaat van de editie 2024 zal bestaan uit een beeld van de Brabantse brede welvaart met een verdieping op gezondheid en jongvolwassenen en uit vier verder uitgewerkte beelden van de regio’s in Noord-Brabant.
De volgende onderzoeksvragen zullen worden beantwoord:
Kwaliteit van leven en leefomgeving
- Hoe staat het met de (ervaren) brede welvaart in Noord-Brabant?
- Zijn er in Brabant noemenswaardige verschillen tussen de aanwezige en beleefde mogelijkheden op de thema’s van brede welvaart?
Gezondheid en de omgeving
- Hoe staat het met de (ervaren) gezondheid in Noord-Brabant en hoe verhoudt dat zich tot de andere thema’s van brede welvaart?
- In hoeverre zijn omgevingsfactoren zoals sociale contacten, sociale cohesie, veiligheid, groen en natuur van invloed op de ervaren gezondheid?
Jongvolwassenen en hun brede welvaart
- Hoe staat het met de ervaren brede welvaart van jongvolwassenen?
- Hoe ervaren jongvolwassenen hun mogelijkheden op de verschillende thema’s van brede welvaart?
- Wat zijn belangrijke onzekerheden van jongvolwassenen voor de toekomst?
Gevolgd door onderzoeksvragen die voor de vier Brabantse regio’s apart worden uitgewerkt:
Brede welvaart in de regio
- Hoe staat het met de (ervaren) brede welvaart in de regio?
- Hoe staat het met de aanwezige en ervaren mogelijkheden op de 12 thema’s van brede welvaart?
Reflectie op de regio
- Wat vinden inwoners kenmerkend aan de regio en in hoeverre komt dit overeen met het regionale DNA?
- Welke doelen worden nagestreefd en hoe staat de regio ervoor?
- Inhoudelijke verdieping, bijvoorbeeld: Hoe staat het met de sociale samenhang en mate van grip in West-Brabant?
dr. Mariëlle Blanken
Mariëlle is socioloog en senior adviseur-onderzoeker voor Het PON & Telos. In haar werk spelen transitievraagstukken in het publieke domein een dominante rol. Met name de steeds veranderende verhouding tussen burgers, overheid en maatschappelijk organisaties hebben daarbij haar aandacht.
Verwijzingen
[1] WRR (2023). Grip. Het maatschappelijk belang van persoonlijke controle.
[2] Blanken, M., Dingemans, E., Verhoeven, L. & Paenen, S. (2020). Veranderende Kracht van Brabant. Onderzoek naar veerkracht & actiebereidheid in een bijzondere tijd. Het PON & Telos.
[3] Van Pelt, M. & Ročak, M. (2023). Sociaal werken aan veerkracht. Lectorale rede.
[4] Hardus, S., Schellingerhout, R., Reudink, M., Van Gerwen, O. & Thewissen, S. (2022). Verankering van brede welvaart in de begrotingssystematiek. Gezamenlijke publicatie door CPB, PBL & SCP.
[5] Centre for Educational Research and Innovation (2001). The Well-being of Nations. The Role of Human and Social Capital. OECD
[6] Blanken, M. & Verhoeven, N. (2023). Ervaren Brede Welvaart. Hoe Brabanders de kwaliteit van hun leven en leefomgeving waarderen in 2022. Het PON & Telos.
[7] Wouter Schakel in: Movisie (2023). ‘Als de overheid betrouwbaar is, komt vertrouwen vanzelf’. Naar vertrouwen in een betrouwbare overheid.