Nood aan burgerlogica
Over het ervaren van brede welvaart en omgaan met verandering
Tekst: Mariëlle Blanken Foto: Your Storyteller
Over de auteur
drs. Mariëlle Blanken Senior onderzoeker-adviseur
Vanuit een passie om actief bij te dragen aan een sociaal duurzame samenleving is Mariëlle voortdurend op zoek naar zinvolle verbindingen tussen praktijk, beleid en wetenschap. In haar werk spelen transitievraagstukken en met name de complexiteit van de veranderende verhouding tussen burgers, overheid en maatschappelijke organisaties een dominante rol.
De oproep om het menselijk perspectief in beleid- en besluitvorming serieus te nemen wordt steeds krachtiger. De aandacht voor realistische mensbeelden bij beleid en bestuur groeit, net als het funderen van de beleidsvorming met gedragsinzichten*.
Mensbeelden bij beleid omvatten aannamen over wat mensen willen en kunnen, en hoe ze zich gedragen. Vaak blijken de mensbeelden die achter beleid schuilgaan te gesimplificeerd, te optimistisch of te somber te zijn. De gevolgen van onrealistische mensbeelden bij beleid kunnen verstrekkend zijn, zoals de toeslagenaffaire heeft laten zien.
*Zie bijvoorbeeld: Met de stroom mee, De menselijke staat, Mensbeelden bij beleid, Machtige mensbeelden en Rijk aan gedragsinzichten.
Van de overheid wordt verwacht dat ze responsief is en oog heeft voor het willen én kunnen van alle burgers. Zie recent de Roep om overheid die verantwoordelijkheid neemt en de 'Ode aan de hoeder van het gedeeld belang; over de cruciale rol van gemeenten in ons sociale systeem'. Als er onvoldoende geluisterd wordt naar de bezorgdheid van mensen en ontoereikend wordt nagegaan waar deze zorgen vandaan komen, is de kans groot dat de legitimiteit van het beleid wordt aangetast en het draagvlak voor de maatschappelijke verandering minder groot zal zijn. En dat draagt op zijn beurt niet bij aan het terugwinnen van het vertrouwen in de overheid (Somber over de samenleving?). Kortom er is nood aan burgerlogica!
Van de overheid wordt verwacht dat ze responsief is en oog heeft voor het willen én kunnen van alle burgers.
Momenten waarop het menselijk perspectief essentieel is
In de publieke beleidscyclus zijn er diverse momenten denkbaar waar aandacht voor het menselijk perspectief essentieel is. Als onderzoekers dragen wij daaraan bij door bijvoorbeeld:
- het menselijk perspectief op een vraagstuk in beeld te brengen
- de mensbeelden bij het beleid te toetsen
- burgerbetrokkenheid te organiseren
- de impact van beleid op mensen na te gaan.
Onze recente onderzoeken naar Ervaren Brede Welvaart en Omgaan met verandering zijn daar goede voorbeelden van.
Een voorbeeld uit Brabant
Ervaren brede welvaart
Voor de Provincie Noord-Brabant zijn we nagegaan hoe Brabanders de kwaliteit van hun leven en leefomgeving waarderen en in hoeverre zij bereid zijn om mee te bewegen met de benodigde veranderingen voor een Noord-Brabant waarin alle inwoners genieten van een hoge kwaliteit van leven. Daartoe hebben we eerst een kwalitatieve voorstudie verricht, gevolgd door het online vragenlijstonderzoek onder ruim tienduizend Brabanders van 18 jaar en ouder in het najaar van 2022. Verschillende aspecten van brede welvaart zijn onderzocht (in overeenstemming met de 8 thema’s uit de Regionale monitor brede welvaart van het CBS): welbevinden, gezondheid, materiële welvaart, arbeid & vrije tijd, samenleving, wonen, veiligheid en milieu.
Ervaren brede welvaart gaat over hoe mensen de kwaliteit van hun leven en leefomgeving in het hier en nu waarderen. Het betreft de tevredenheid van inwoners met de mogelijkheden die zij hebben op de thema’s van brede welvaart.
Kwaliteit van leven en leefomgeving
Brede welvaart is een relatief nieuw concept en zeker naar de mate waarin mensen die zelf ervaren is nog weinig onderzoek gedaan. In dit onderzoek gaat ervaren brede welvaart over hoe mensen de kwaliteit van hun leven en leefomgeving in het hier en nu waarderen. Die kwaliteit wordt bepaald door een samenspel van individuele en omgevingsmogelijkheden op de thema’s van brede welvaart. Wij hebben de inwoners van Noord-Brabant gevraagd naar hun tevredenheid met de verschillende mogelijkheden die zij hebben. Onderstaande afbeelding geeft meer inzicht in dit samenspel van mogelijkheden.
Typologie omgaan met verandering
Veranderingen ten behoeve van een duurzame en toekomstbestendige samenleving vragen om aanpassingen in het gedrag en leefstijl van haar inwoners. Naast een completer beeld van hoe Brabanders hun eigen brede welvaart ervaren, is het daarom cruciaal om inzicht te verkrijgen in de motivatie van Brabanders om mee te bewegen met de maatschappelijke thema’s waar we als samenleving voor aan de lat staan. Vanuit gedragstheorie weten we dat gedragsverandering niet alleen vraagt om capaciteit (kunnen), maar ook om motivatie (willen) en gelegenheid om de gedragsverandering te laten zien. Het risico dat mensen afhaken op de gewenste beweging is evident en daarom is het van belang om te snappen wie de mensen zijn die wel en niet mee willen en/of kunnen bewegen.
Dé Brabander bestaat echter niet, inwoners van Noord-Brabant zijn heel verschillend qua opvattingen, gedragingen en mogelijkheden die ze ervaren. Rekening houden met die diversiteit is niet eenvoudig, maar wel voorwaardelijk voor legitiem overheidsbeleid. Om de dialoog over realistische mensbeelden bij beleid te faciliteren, hebben we een typologie gemaakt die weergeeft hoe mensen (in de basis) omgaan met veranderingen. Deze typologie is gebaseerd op de houdingskenmerken redzaamheid en veranderingsbereidheid:
Redzaamheid gaat over de capaciteit van mensen om met veranderingen om te gaan (kunnen). Het betreft de mate waarin mensen zelf in staat zijn om regie te voeren over hun leven, ook wel persoonlijke controle genoemd.
Veranderingsbereidheid gaat over in hoeverre mensen willen veranderen (motivatie). Het past bij het metaprogramma ‘naartoe – weg van’. Mensen die gekenmerkt kunnen worden als ‘naartoe’ hebben weinig moeite met nieuwe situaties en zien verandering als een uitdaging om in beweging te komen (hoge veranderingsbereidheid). Mensen die gekenmerkt worden als ‘weg van’ houden graag vast aan het vertrouwde en vinden veranderingen vaak te snel gaan. Deze mensen zijn standvastig en komen pas in beweging als het echt niet anders kan en zij daarmee kunnen voorkomen dat dingen misgaan.
Vier typen mensen
De afbeelding hiernaast geeft weer hoe de vier typen mensen omgaan met veranderingen en welke benaderingswijze daarbij past. Het aantal inwoners is nagenoeg evenredig verdeeld over de vier typen. Ook zijn kenmerken als inkomen, leeftijd, woonplaats, geslacht, opleidingsniveau vrij gelijkmatig verdeeld over de typen.
De typologie laat zien dat het wenselijk is om een gedifferentieerder mensperspectief te verankeren in beleid. Immers, de vier groepen inwoners moeten op een andere manier benaderd en ondersteund worden om ze mee te laten bewegen met veranderingen. Uniform beleid vraagt dus om verschillende uitvoerings- en ondersteuningsstrategieën.
De typologie laat zien dat het wenselijk is om een gedifferentieerder mensperspectief te verankeren in beleid
Resultaten Brabant
Het onderzoek naar ervaren brede welvaart in Noord-Brabant heeft een rijke hoeveelheid aan relevante resultaten opgeleverd. Wij hebben de belangrijkste en meest in het oog springende resultaten voor je op een rij gezet in een visuele samenvatting.
Download de samenvatting of kijk op onze website voor meer informatie over het onderzoek en de volledige rapportage
Meer inspiratie?
Bekijk ook de beelden van Kenniscafé 'Als het barst', een boeiend gesprek met onze collega’s van het Sociaal en Cultureel Planbureau en BrabantKennis over onder meer de nood aan burgerlogica in overheidsbeleid. Beleid maken vóór mensen kan immers niet zonder rekening te houden met de diversiteit en behoeften ván mensen. Bekijk de short aftermovie hiernaast, of ga naar de website om het volledige Kenniscafé te bekijken.
