Culturele voorzieningen in de regio
Hoe vanzelfsprekend is een bibliotheek in de buurt?
Een bioscoopavondje, een koffie bij de bibliotheek of een bezoek aan het theater: het zou voor alle Nederlanders bereikbaar moeten zijn, ongeacht waar ze wonen. Toch is dit niet het geval. Dit hebben we meerdere keren gezien in verschillende onderzoeken, en nadrukkelijk in het adviesrapport Elke regio telt. In regio’s waar de afstand tot de huisarts of bushalte groter is, maar ook tot een bibliotheek of muziekschool, staat de leefbaarheid onder druk.
Het is dan ook niet voor niks dat de Raad van Cultuur in haar advies Toegang tot cultuur; Op weg naar een nieuw bestel in 2029 een nieuwe weg voorstelt, waarin cultuur dichter bij mensen gebracht wordt in alle regio’s. Dat is belangrijk, want een rijk cultureel leven draagt bij aan de regionale brede welvaart [1]. Met ons Regiokompas Brede Welvaart meten wij daarom óók het thema cultuur als we de brede welvaart in een bepaalde regio in kaart brengen. Door de bijdrage van cultuur aan brede welvaart inzichtelijk te maken, komen we een stapje dichterbij het expliciteren van de waarde van cultuur voor de kwaliteit van leven.
Een regionaal cultureel tintje
De supermarkt in de buurt, een tante in het aangrenzende dorp en een baan in een buurtgemeente: het dagelijks leven heeft vaak een regionaal karakter. Dat is niet anders voor het bezoek aan een voorleesevenement of een filmhuis; afhankelijk van het soort cultuuruiting vindt een groot deel van cultuurbeoefening of -bezoek plaats in de eigen regio (al bezoeken mensen ook graag musea of musicals buiten de regionale grenzen). Dit geeft het cultuuraanbod een regionaal tintje: in Zeeland is er meer aanbod binnen erfgoed en beeldende kunst [2], in Noord-Brabant worden muziekoptredens en cabaret het meest bezocht [3]. Waar je woont heeft dus invloed op de beschikbaarheid van cultuurbeoefening, -participatie en -bezoek.
Op zichzelf is die diversiteit geen probleem: niet elke regio hoeft hetzelfde aanbod en hetzelfde voorzieningenniveau te hebben. Op het moment dat sommige Nederlanders echter níet de mogelijkheid hebben om in hun eigen regio een bepaalde culturele voorziening te bezoeken, is dat vanuit rechtvaardigheidsoogpunt niet wenselijk. Verschillen in bereikbaarheid en de aanwezigheid van voorzieningen tussen regio’s zijn té groot, en de financiering vanuit de Rijksoverheid is onevenwichtig verspreid [4]. Jarenlang stimuleerde het Rijk in specifieke regio's vanuit het principe ‘sterker maken wat sterk is’, in de hoop dat andere regio's hier vanzelf van profiteren. Dat bleek in de praktijk niet te werken, waardoor cultureel armere regio’s achterblijven. De ruimtelijke ongelijkheid in toegang tot alle voorzieningen neemt toe, wat het meest zichtbaar is in plattelandsgebieden [5].
"Als cultuurbeoefening of -bezoek onbereikbaar is, betekent dat ook een gebrek aan toegang tot de voordelen van cultuur, kunst en erfgoed."
Cultuur is op tal van manieren waardevol. Als cultuurbeoefening of -bezoek onbereikbaar is, betekent dat ook een gebrek aan toegang tot de voordelen van cultuur, kunst en erfgoed. “Of het nu gaat om het beluisteren van muziek via een telefoon, het bezoeken van een historisch gebouw, het lezen van een boek of het participeren in een dans; de waarde die cultuur voor veel mensen – makers, deelnemers en publiek – heeft, is niet te onderschatten.”[6] De intrinsieke waarde van cultuur hebben de meeste mensen zelf wel eens ondervonden, als toeschouwer van een concert of maatschappelijk kritisch kunstwerk. Tegelijkertijd wordt ook het collectieve belang van cultuur voor de samenleving de afgelopen jaren steeds scherper gedefinieerd. Zo bleken mensen die creatieve activiteiten beoefenden een hoger welzijn te ervaren tijdens de coronapandemie [7].
Of neem de sociale functie van creatieve ‘derde plekken’: openbare ontmoetingsruimten, al dan niet opgericht door inwoners zelf, waar mensen samenkomen om te praten, creëren, discussiëren, beleven. De wens om sociale cohesie te versterken, terwijl er tegelijkertijd een tendens gaande is waarbij dergelijke derde plekken verdwijnen, heeft geleid tot een pleidooi van onderzoeker Henk Vinken voor het beschermen [8] en opnemen van derde plekken in brede-welvaartsmonitors [9]. Vinken geeft ook een voorbeeld van zo’n derde plek: de Hall of Fame in Tilburg, een plek om te skaten, cabaret te bezoeken, boeken te lezen of te dansen met nieuwjaar.
Aandacht voor regionale verspreiding van cultuur
Juist om ervoor te zorgen dat deze voordelen en voorzieningen in gelijke mate toegankelijk zijn, heeft de Raad van Cultuur een toekomstig stelsel voor cultuurfinanciering voorgesteld. Gemeenten, provincie en Rijksoverheid creëren via financiering namelijk de voorwaarden waar en hoe cultuurproductie, beoefening en voorzieningen tot stand komen. Ook de VNG ziet hierin kansen om de onevenwichtige spreiding van cultuurvoorzieningen te verminderen [10]. Hoe de werkelijke realiteit van zo’n stelselverandering eruitziet, en of dat ten goede komt aan de evenwichtige verspreiding van cultuur over de regio, moet nog blijken. Meer aandacht voor het belang van culturele voorzieningen in álle regio’s, is in ieder geval al een belangrijke stap richting een oplossing. Een andere manier om het belang van cultuur voor de kwaliteit van leven te benadrukken, is door het al aan de voorkant, bij het meten, mee te nemen. Dat doen wij dan ook via het Regiokompas Brede Welvaart.
Cultuur meten met het Regiokompas Brede Welvaart
Met het Regiokompas worden keuzes, ontwikkelingen en de impact op twaalf brede welvaartsthema’s in beeld gebracht. Eén van de twaalf thema’s is Cultuur, omdat dit in belangrijke mate bijdraagt aan de kwaliteit van leven en leefomgeving. Zoals hierboven beschreven, heeft cultuur invloed op subjectief welzijn, gezondheid en sociale samenhang. Cultuur refereert hier aan het bezoeken, beoefenen en beleven van kunst en (cultureel) erfgoed. Het gaat om professionele en niet-professionele uitingen, en om zowel materieel als immaterieel erfgoed.
Het thema Cultuur wordt in kaart gebracht aan de hand van vijf indicatoren: afstand tot podiumkunsten, musea en bibliotheek, en het aantal rijksmonumenten en stadsgezichten. Naast het belang van de nabijheid van voorzieningen, hebben monumentale panden en architectuur namelijk ook invloed op de beleving van de omgeving. Cultureel erfgoed is belangrijk: het geeft in object en traditie uitdrukking aan de wijze waarop de mens zich heeft ontwikkeld, zodat huidige generaties zich eraan kunnen spiegelen [11]. Hoe Nederlandse gemeenten scoren op dit thema, is zichtbaar in de linker kaart hieronder. In die score telt ook de aanwezigheid van Rijkmonumenten mee. Daardoor ligt de score van regio’s met een minder rijke architectonische geschiedenis per definitie lager. In het rechter figuur wordt enkel de afstand tot culturele voorzieningen getoond.
Over het Regiokompas Brede Welvaart
Het Regiokompas Brede welvaart is een door Het PON & Telos ontwikkeld monitoringsinstrument waarmee keuzes, ontwikkelingen en de impact op brede welvaart langjarig in beeld worden gebracht. Dit gebeurt langs twaalf thema’s en met behulp van zo’n honderd indicatoren. Data wordt gekoppeld aan trends en ontwikkelingen. We vergelijken de thema’s niet alleen over de tijd, maar ook tussen gebieden (gemeenten, maar ook regio’s). Alle indicatoren in het Regiokompas zijn genormeerd, op basis van (internationale) afspraken, doelstellingen en wetten, wetenschappelijke criteria en bovenregionale benchmarking.
Themascore Cultuur, verdeeld in kwartielen. Hoe hoger de score, hoe beter de gemeente scoort op de indicatoren binnen het thema.
Gemiddelde indicatorscore afstand tot culturele voorzieningen, verdeeld in kwartielen. Hoe hoger de score, hoe korter de afstand tot voorzieningen.
Veel cultuur of veel culturele voorzieningen?
Op de linker kaart (Themascore Cultuur) zijn de laagste scores zichtbaar in Flevoland, maar ook in Zeeuws-Vlaanderen, Friesland en Groningen, Noord-Limburg en West-Brabant. Dit komt voornamelijk door het gebrek aan historisch erfgoed. Gemeenten als Zeewolde, Almere en Lelystad hebben daarnaast geen Rijksmonumenten. In andere gemeenten, bijvoorbeeld in de Drechtsteden (denk aan Sliedrecht, Papendrecht en Zwijndrecht), maar ook in Dronten, Capelle aan den IJssel en Hillegom, ligt het aantal rijksmonumenten per duizend inwoners relatief laag.
Kijken we enkel naar de scores op de drie indicatoren over afstand tot culturele voorzieningen (rechts), dan ontstaat er een ander patroon op de kaart. De provincies Friesland, Groningen, Flevoland en Zeeland vallen in negatieve zin op: ze scoren relatief slecht op de afstand tot culturele voorzieningen. Zoals ook onder andere het rapport Accentueer het verschil: een regionaal perspectief op achterstanden in Nederland laat zien, neemt het algehele voorzieningenniveau in de meer perifere regio’s af [12]. Ook in het westen van Noord-Brabant en stukken van Limburg is de afstand tot culturele voorzieningen relatief groot. Inwoners moeten dus in veel gevallen een lange afstand afleggen om naar de bibliotheek te kunnen, of om een bezoek te brengen aan bijvoorbeeld een concertzaal, theater of museum. In de Randstad, bijvoorbeeld in de regio Rotterdam, maar ook in grote delen van de provincie Utrecht, wordt er juist op deze indicatoren goed gescoord: de gemiddelde afstand tot deze voorzieningen is relatief klein.
"Inwoners moeten in veel gevallen een lange afstand afleggen om naar de bibliotheek te kunnen, of om een bezoek te brengen aan bijvoorbeeld een concertzaal, theater of museum."
De zoektocht naar de meetbaarheid van cultuur
Via verschillende monitors, zoals de Waarde van Cultuur en het nieuwe Regiokompas, proberen wij de stand van zaken, trends en ontwikkelingen binnen de cultuursector inzichtelijk te maken en van duiding te voorzien. Dit geeft voeding aan cultuurbeleid en -bestuur om onderbouwd keuzes te kunnen maken, zoals het versterken van de culturele infrastructuur.
Ondertussen is het ook belangrijk om te onderzoeken hoe nieuwe en andere kanten van de culturele sector meetbaar gemaakt kunnen worden. Hoe sturen we bijvoorbeeld op de kwalitatieve, sociale kant van cultuur? Of hoe meten we duurzaamheid binnen de sector? De eerste stappen zijn gezet, bijvoorbeeld door cultuur toe te voegen aan ons bredewelvaartsmodel, maar andere indicatoren kunnen helpen om meer lading te geven aan het thema. Zo is in bovenstaande figuur zichtbaar waar voorzieningen liggen, maar vertelt dit nog niks over de diversiteit en kwaliteit van voorzieningen, of welke mensen het bezoeken.
Om de weg naar een betere cultuurvoorziening voor iedereen te realiseren is dus niet alleen aandacht en alternatief cultuurbeleid nodig, maar ook samenwerking en innovatie onder wetenschappers en onderzoekers. Zo ontstaat er een genuanceerder beeld van het culturele veld met ruimte voor de kwalitatieve waarde, waarop gestuurd kan worden om te zorgen dat overal een rijk cultureel leven mogelijk is.
Katja Nagelkerke, MSc
Katja onderzoekt als adviseur-onderzoeker en socioloog vraagstukken rondom verandering, verbinding en vertrouwen. Ze werkt hieraan binnen de thema’s brede welvaart, landelijk gebied en cultuur.
Jonna Kroeze, MSc
Jonna is adviseur-onderzoeker bij Het PON & Telos. Hier houdt ze zich het liefst bezig met onderwerpen als cultuur die dicht bij de mensen en de samenleving staan en wil organisaties en initiatieven verder helpen met concrete adviezen.
Literatuur
[1] Raad voor Cultuur (2024). Toegang tot Cultuur. [2] Het PON & Telos, Boekmanstichting, Pyrhulla Research Consultants (2024). Cultuurmonitor Zeeland. [3] KunstLoc Brabant, Het PON & Telos, Boekmanstichting, Pyrhulla Research Consultants (2024). Waarde van Cultuur 2024. [4] Raad voor Cultuur (2024). Toegang tot cultuur; Op weg naar een nieuw bestel in 2029. Nieuwsbericht. [5] Bock, B., Haartsen, T. & Valkenier, K. (2024). Behoud van basisvoorzieningen in het landelijk gebied: een internationale vergelijking. Rijksuniversiteit Groningen. [6] Raad voor Cultuur (2024). Toegang tot cultuur; Op weg naar een nieuw bestel in 2029. Nieuwsbericht. [7] Morse, K. F., Fine, P. A., & Friedlander, K. J. (2021). Creativity and leisure during COVID-19: Examining the relationship between leisure activities, motivations, and psychological well-being. Frontiers in psychology, 12, 609967. [8] Raad voor Cultuur (2024). Toegang tot cultuur; Op weg naar een nieuw bestel in 2029. Nieuwsbericht. [9] KunstLoc Brabant, Het PON & Telos, Boekmanstichting, Pyrhulla Research Consultants (2024). Vrije ruimten, cultuur en brede welvaart. Waarde van Cultuur 2024. [10] VNG (2024). Stelseladvies: Toegang tot Cultuur. Nieuwsbericht. [11] Raad voor Cultuur (2024). Toegang tot Cultuur. [12] Agterbosch, S., Janssen, J., Koomen, B. & Smulders, I. (2024). Accentueer het verschil: een regionaal perspectief op achterstanden in Nederland. Het PON & Telos.