Van (on)meetbare waarde
Cultuur als oplossing én bestemming
Kunst en cultuur zijn belangrijk voor de samenleving – daar kunnen onderzoekers, beleidsmakers en inwoners het over eens zijn. Als maatschappelijk thema op zichzelf, maar ook steeds duidelijker in verband met andere maatschappelijke thema’s. Kunst en cultuur brengt mensen samen, vergroot creativiteit en kritisch vermogen van de samenleving en bevordert welzijn en gezondheid van mensen. De behoefte aan onderzoek en debat over de connectie tussen cultuur en brede welvaart groeit. Hoe onderzoeken we deze maatschappelijke waarde verder, zonder de waarde die cultuur van zichzelf al heeft te vergeten? Ons voorstel: met nieuwsgierigheid en lef, én een drietal aandachtspunten in het achterhoofd.
De bijdrage van cultuur aan brede welvaart wordt de afgelopen jaren uitvoerig opgezocht en onderzocht. Om de relatie tussen cultuur en gezondheid te onderzoeken, is het Arts in Health Netherlands-programma opgericht door de Aletta Jacobs School of Public Health en de Rijksuniversiteit Groningen. In 2019 werd al onderzoek gedaan naar ouderenzorg en cultuur [1], met als bevinding dat culturele interventies een besparing van circa €104 miljoen op ouderenzorgkosten kan opleveren. Over de effecten van cultuur voor sociale samenhang is ook veel geschreven, zoals in een grote inventarisatie van Movisie en LKCA in 2018 over de effecten van culturele projecten op de integratie van statushouders [2].
Cultuurfondsen hebben dat opgepikt en vertaald naar nieuwe regelingen. Zo heeft het Fonds voor Cultuurparticipatie (inmiddels gesloten) regelingen in het leven geroepen voor samenwerkingen tussen culturele en sociale instellingen die de toegankelijkheid van cultuurparticipatie willen vergroten, en een regeling voor culturele projecten die met social design en co-creatie om het hoofd bieden aan klimaatverandering. Cultuur als probleemoplosser dus [3], en als bindmiddel tussen verkokerde domeinen. Biedt cultuur de sleutel tot de zo sterk gewenste integratie en verbreding van perspectief?
"De wisselwerking tussen cultuur en maatschappij is onderdeel van een langlopende discussie, die nog steeds relevant is in de huidige cultuurwereld."
Beleid in beweging
Naast de zoektocht naar de bredere impact van fondsen, en de projecten die zij financieren, hebben ook beleidsmakers de impact van cultuur op andere domeinen steeds vaker in het vizier. Immers: de effecten van cultuur op andere domeinen dragen ook vaak bij aan het behalen van beleidsdoelen die níet vanuit het cultuurbeleid voortkomen. Crossovers met andere maatschappelijke thema’s worden niet alleen vaker opgezocht door cultuurinstellingen zelf, maar ook vaker van hen gevraagd door overheden. Zij willen dat culturele organisaties sterker bijdragen aan hun bredere beleidsambities. Zo worden er steeds meer maatschappelijke eisen (of wensen) toegevoegd aan de beoogde rol van culturele organisaties in de samenleving.
Hoe kunnen deze ambities gecombineerd worden, waarbij de brede reikwijdte van cultuur zo goed mogelijk tot z’n recht komt voor maatschappelijke meerwaarde, maar tegelijkertijd zijn eigenheid behoudt? Die wisselwerking tussen cultuur en maatschappij is onderdeel van een langlopende discussie, die nog steeds relevant is in de huidige cultuurwereld. Een terugblik naar het verleden biedt de mogelijkheid om die wisselwerking in de juiste context te plaatsen.
Van Thorbecke tot 2024
Cultuur is een relatief jong beleidsveld. Cultuur, en het stimuleren daarvan, was lang een taak van particulieren, waaronder koningshuizen, edelen, maar ook kooplui, en de verschillende religies [4]. In de 19e eeuw hielden toenmalige minister-president Thorbecke en zijn consorten zich ook ‘bijna angstvallig’ weg van actief cultuurbeleid [5]. Zij vonden het geen taak van de overheid om te oordelen over de kwaliteit van kunst. Dat strookte met de toen veelal heersende opvatting van l’art pour l’art (‘kunst voor de kunst’, een slogan die in de 19e eeuw voor het eerst opdook), waarbij kunst en cultuur geen functie hoefden te hebben voorbij het intrinsieke. Volgens die gedachtegang is het stimuleren van cultuur dan ook juíst geen overheidstaak.
In de jaren 50 van de 20e eeuw kwam daar verandering in: de cultuurnotasystematiek werd in het leven geroepen, waarbij op vierjaarlijkse basis structurele subsidies toegekend worden aan instellingen door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Daarmee begon de politiek voor het eerst structureel, maar nog wel terughoudend (want over inhoudelijke smaak valt niet te twisten), van gedachten te wisselen over cultuur. Toch ging dit gesprek in de loop der jaren steeds vaker over individuele culturele instellingen, en (daarmee) vaker over details, en minder vaak over de grote lijnen [6] [7].
Aangezien dit de discussie weer dichtbij de onmogelijkheid van het beoordelen van de intrinsieke waarde bracht, zette Staatssecretaris Van der Laan in 2005 een koers in waarbij alléén de hoofdlijnen van het cultuurbeleid onderwerp zijn van politiek debat. De subsidies uit Rijksgelden (Basisinfrastructuur) en Rijkscultuurfondsen worden in dit systeem niet meer verdeeld door ministeries zelf, maar door adviseurs en commissies ‘uit het veld’. Deze koers varen we in feite nog steeds.
"Kunst en cultuur zijn veel dingen tegelijk, die naast elkaar kunnen bestaan – soms is het meetbaar, soms is het meer ongrijpbaar."
Verbinding aangaan zonder verlies van eigenwaarde
Het feit dat bestuurders en ambtenaren cultuurbeleid voor een belangrijk deel aan het veld overlaten kent voordelen, maar ook zijn beperkingen. Nu de maatschappelijke impact van cultuur steeds meer momentum krijgt, moeten de overheid en de sector hun positie ten opzichte van de (eigen) waarde van kunst blijvend heroverwegen. Als je weet dat cultuur bijdraagt aan brede welvaart, kan daar immers ook op gestuurd worden. De sleutel is de manier waarop: door tezamen met het culturele veld, de beleidswereld én de samenleving goed met deze verbindingen om te gaan. We hebben drie aandachtspunten geïdentificeerd die hierbij kunnen helpen.
1. Koester de eigenwaarde van cultuur
Naast de maatschappelijke waarde van cultuur houdt cultuur een eigen, of intrinsieke, waarde. Zoals Pascal Gielen en Sophie Elkhuizen treffend hebben beschreven [8], is de intrinsieke waarde van cultuur kenmerkend aan de culturele beleving, en ontstaat als iemand ‘zich mentaal verbindt’ aan het object van kunst, cultuur of erfgoed. Met andere woorden: deze waarden zijn persoonlijk en ontstaan enkel door de interactie met een kunstwerk, artefacten uit het verleden of andere culturele ervaringen. Daaraan verwant zijn ervaringswaarden zoals emotioneel geraakt worden, reflecteren, de mogelijkheid om via cultuur de wereld op een andere manier te beschouwen, het vormen van een identiteit of ontsnappen aan de realiteit.
Juist in deze intrinsieke waarde schuilt een kracht van cultuur, maar ook een gevoeligheid. Voor makers, instellingen en cultuurliefhebbers is deze waarde iets om te koesteren, en door de jaren heen ook iets om te verdedigen in tijden van bezuinigingen of verminderd maatschappelijke draagvlak voor de sector. Nu een nieuw tijdperk aanbreekt waarin de bredere culturele waarde voor de samenleving tastbaar wordt, wekt dit mogelijk een herleving van het eerdere verdedigingsmechanisme op. De oproep om te waken voor het ‘duizenddingendoekje’, het idee dat kunst en cultuur alle maatschappelijke opgaven wel even oplost, zoals een gesprekspartner aangaf in de Cultuurmonitor Gelderland [8], geeft daar uiting aan.
Oog hebben voor de gevoeligheid die hieronder ligt, de angst om de intrinsieke waarde van cultuur te verliezen ten dienste van bredere maatschappelijke voordelen, is belangrijk op weg naar deze gewenste verbinding. Door in de praktijk zekerheid in te bouwen dat de eigenwaarde van cultuur behouden, gekoesterd en gesubsidieerd blijft, wordt deze transitie breder gedragen. De aanbeveling van adviesbureau Berenschot om het creëren van maatschappelijke waarde niet verplicht op te leggen aan culturele organisaties sluit hierbij aan.
2. Omarm de meetbare én onmeetbare onderdelen van kunst en cultuur
Samenhangend met de intrinsieke culturele waarde, is er de vraag hoe die te meten. Op een andere manier durven kijken, je ‘mentaal verbinden’ [9] aan een uiting van cultuur of erfgoed, of ‘gewoon’ een leuke avond hebben, laten zich niet zo makkelijk vangen in onderzoekstermen. Ondertussen vraagt de (beleids)praktijk echter wel om doelmatigheid, en bestaat het belang om de bijdrage van publieksgeld inzichtelijk en dus meetbaar en kwantificeerbaar te maken. En wanneer cultuur buiten het eigen domein impact maakt, neemt de vraag naar de meetbaarheid hiervan alleen maar toe.
Deze twee werelden zijn moeilijk verenigbaar. In de cultuurwereld leeft een angst voor instrumentalisme, voor het afrekenen en oordelen van welke cultuuruiting belangrijk is en welke niet. Een oplossing bevindt zich in het midden. Kunst en cultuur zijn veel dingen tegelijk, die naast elkaar kunnen bestaan – soms is het meetbaar, soms is het meer ongrijpbaar. Ervaringen en ontmoetingen zijn niet of nauwelijks te kwantificeren, noch te normeren. Daarom is het van belang om als samenleving te accepteren dat (de impact van) cultuur deels ongrijpbaar is, of alleen te vangen is in het ophalen van ervaringen. Voor dit kwalitatieve meten van cultuur moet ruimte ingebouwd worden in de verantwoordingssystematiek. Ondertussen biedt het culturele veld ook tal van voorbeelden hoe juist meetbaarheid aantoont hoeveel waarde cultuur toevoegt, zoals wij al jaren laten zien in de monitor Waarde van Cultuur.
3. Neem de samenleving mee
Als we het hebben over de bredere waarde van cultuur, en de verbinding ervan met maatschappelijke thema’s, dan is het belangrijk dat de maatschappij deze verbinding ook gaat zíen. Ondanks de aandacht voor de bredere waarde van cultuur ín het veld, is dit perspectief nog niet altijd zichtbaar voor mensen zelf. Zo blijkt dat cultuur niet terugkomt in de ranglijst van belangrijke verkiezingsthema’s voor inwoners [10]. Tegelijkertijd: 71% van de Brabanders vindt kunst en cultuur belangrijk voor de samenleving [11]. Mensen zien dus wel de maatschappelijke waarde van cultuur, maar in urgentie verdienen andere thema’s eerder aandacht. De vraag rest echter: hoe belangrijk is het dat iedereen de bredere waarde van cultuur deelt?
Wellicht hoeft niet íedereen het eens te zijn, maar om impact te maken op andere terreinen zoals gezondheid of sociale cohesie, is het wel van belang dat ook professionals buiten het culturele veld bekend raken met de waardevolle crossovers van cultuur. Om mensen zelf de complementaire voordelen van cultuur te laten ervaren, moeten zorgmedewerkers, buurtondersteuners en ambtenaren ook de mogelijkheid en kennis hebben om dit in te zetten. Daarbij wordt die mogelijkheid deels gevoed door de beschikbaarheid van culturele voorzieningen, zoals in dit magazine wordt toegelicht. De bekendheid ontstaat door samenwerking en kennisdeling van en tussen overheden, instellingen en maatschappelijke partners, maar ook door praktijkvoorbeelden en ervaringen. Hoe zo’n voorbeeld eruit ziet, laat kunstenaar Daisy Roefs in dit magazine zien. Om de samenleving te laten proeven van de extrinsieke kracht van cultuur, is dus aandacht en bekendheid een aandachtspunt.
Cultuur inzetten voor een betere kwaliteit van leven
De schets van een culturele sector die breed bijdraagt aan de kwaliteit van leven is duidelijk: cultuur is waardevol op zichzelf, maar draagt ook bij een gezondere en veerkrachtige samenleving. Mits er aandacht is voor de geschiedenis, context en punten beschreven in dit artikel, is het mogelijk om iedereen de bredere waarde van cultuur te laten proeven. Ondertussen zijn wij bij Het PON & Telos altijd op zoek naar soortgelijke crossovers, gezien het inherent aan onze werkwijze is om maatschappelijke vraagstukken breder te beschouwen. Zo geven we gezamenlijk vorm aan een goede kwaliteit van leven, zonder de eigen kracht van cultuur te verliezen.
Hiervoor is het nodig om verbindingen te blijven leggen. Van de culturele wereld naar andere domeinen, maar vanuit andere domeinen ook zeker naar de culturele wereld. Én vanuit de onderzoekswereld richting de culturele sector, beleidsmakers, én de mensen die uiteindelijk (en als het goed is, onvermijdelijk) met cultuur in aanraking komen. Maar laten we cultuur vooral ook blijven zien als iets op zichzelf. Voor nieuwe ideeën, inspiratie, om complexe zaken begrijpelijk te maken, of juist om ogenschijnlijk eenvoudige zaken in een nieuwe context te zien. Cultuur als een vanzelfsprekend onderdeel van brede welvaart beschouwen, is een volgend ‘station’ in de ontwikkeling van het denken over cultuur, die eeuwen teruggaat. Laten we de nieuwsgierigheid die cultuur, onderzoek én de beleidswereld karakteriseert gebruiken om deze volgende fase tegemoet te treden.
Sophie de Jong MSc MA
Sophie is socioloog en cultuurwetenschapper, met een specialisatie in de rol van cultuur binnen onze maatschappij. Als adviseur-onderzoeker bij Het PON & Telos draagt ze bij aan meer kennis én kunde rondom het cultuurbeleid.
Katja Nagelkerke, MSc
Katja onderzoekt als adviseur-onderzoeker en socioloog vraagstukken rondom verandering, verbinding en vertrouwen. Ze werkt hieraan binnen de thema’s brede welvaart, landelijk gebied en cultuur.
Verwijzingen
[1] PwC (2019) Duurzaam perspectief LangLeveKunst (LLK). Business case & Routekaart. [2] Movisie, LKCA (2019). Kunst en cultuur als middel bij de integratie van statushouders. [3] Dit is tevens het onderwerp van een conferentie van de Boekmanstichting in 2025. [4] R. Pots (2000). Cultuur, koningen en democraten. Uitgeverij SUN. [5] Uslu, G. (2022). Huizingalezing 2022. Transcript hier te lezen. [6] Küpers, E. (2023). Het ontstaan van een actief cultuurbeleid in Nederland. Tilburg University. Proefschrift. [7] Van der Leden, J. (2021). Ontstaan en ontwikkeling culturele Basisinfrastructuur: functies en subsidiecriteria. Boekman Extra, 25. [8] Broers, B., Brom, R., Jong, S. de, Vinken, H. et al. (2022). Cultuurmonitor Gelderland 2022. [9] Gielen, P., Elkhuizen, S., van den Hoogen, Q., Lijster, T. & Otte, H. (2014). De waarde van cultuur. [10] Ipsos I&O. [11] Broers, B., Goedhart, M., Kroeze, J., Roest, M. de, Vinken, H., et al. (2024). Waarde van Cultuur 2024.